Tijdens zijn woord van welkom benoemde Sjors Tamminga het nog eens extra: ‘Voel u welkom in deze open kerk!’. En zo is het, iedereen is welkom in de Johanneskerk te Lichtenvoorde. Aan het begin van de dienst lichtte ds. Hinkamp alvast een tipje van de sluier op: het wordt een muzikale reis, waarbij we uit een heel ander vaatje gaan tappen… Hij droeg dan ook niet voor niets het speciale AKZ T-shirt. Al weken kon men op de website en Facebook pagina van de Johanneskerk tegen de foto van Jeannine la Rose aankijken. Vandaag was ze er echt! Als speciale gast tijdens deze bijzondere Pinksterdienst. Mooi om te zien dat de kerkbanken vol zaten.
“Eens gaf de heilige geest aan vele helden moed. Bid dat hij ons vandaag verlicht met Pinkstergloed”. Na het samen zingen van deze woorden, was het tijd om Jeannine te introduceren. Hoe kwam de Johanneskerk er eigenlijk op om haar vanuit Amsterdam naar Lichtenvoorde toe te halen? De uitnodiging is voortgekomen uit een inspiratiedag voor de Kerkproeverij. Bert Baarsma en Willie Geesink gingen dit jaar wederom op pad. Vorig jaar kwamen zij terug met de Oud-Katholieke pastoor Rudolf Scheltinga, die op zondag 24 februari 2019 samen met dominee Hinkamp een bijzondere oecumenische kerkdienst in Lichtenvoorde heeft verzorgd. Dat is niet zonder gevolg gebleven! Zondag 30 juni gaan leden van de Johanneskerk met een bus vol leden naar Egmond aan Zee om daar de zondagsdienst van de Oud-Katholieke kerk te bezoeken. Dit jaar kwamen zij vol enthousiasme terug met Jeannine la Rose. Enthousiasme, het woord dat afkomstig is van ‘entheos’, wat wil zeggen ‘vervuld van God’. Dat gold zeker voor de Johanneskerk deze zondag, het was een bruisende dienst!
Het lied ‘Rise Up’ dat Jeannine voor ons zong bevatte prachtige zinnen als ‘the silence isn’t quiet’. De stilte is niet stil.. Hoe waar is dat! Hoe verbaasd was het volk destijds tijdens het Pinksterfeest toen zij allen de Galileeërs hoorde spreken in zijn of haar eigen moedertaal?! Ds. Hinkamp las ons voor uit het boek Handelingen met betrekking tot het Pinksterfeest. Deze zondag spraken vier kerkleden het woord uit de bijbel ook in hun eigen moedertaal. Carine, Geeske, Christina en Ester spraken tot ons in het Portugees, Fries, Frans en Cebuano (Filipijnen). Ook al begrijp je de woorden niet, iedereen voelt het: God is aan het woord. In welke taal het ook wordt gebracht, want taal is als muziek. Je voelt emotie, verbondenheid met elkaar. Met taal kun je elkaar omarmen. Of gewoon zoals Jeannine dat doet: met een dikke brasa, that’s the spirit!
Na deze inspirerende woorden had Jeannine alweer veel te lang stilgezeten en gezwegen. Daar is ze niet zo heel erg goed in, vertelde ze ons al. Ds. Hinkamp had het gelukkig al aangekondigd: het wordt een swingende kerkdienst die de tongen los zal maken! Het bleek al snel dat niet alleen de tongen werden losgemaakt. Ook nek, schouders, heupen en knieën werden soepel gemaakt. En dat met een beetje hulp van de buurman of buurvrouw! Even leek het of Jeannine wel héél pikante foto’s had meegenomen?! Een zucht van verlichting toen bleek dat het de stembanden waren die werden afgebeeld. Er volgde een korte workshop over het gebruik van onze stembanden, tenslotte is Jeannine zangpedagoog. Ds. Hinkamp zag het al helemaal voor zich. Voorbijgangers die elkaar aanstoten en opmerken: “Nou nou nou, wat is dat dan toch in die Johanneskerk? Ze zullen wel dronken zijn!”. Want ja, de Achterhoek en evenementen.. Zou het, in kerkelijk verband, een verwijt zijn? Of een belediging? Misschien is het wel een compliment.. De grens tussen een geest die bruist van God en te diep in het glaasje kijken is eigenlijk flinterdun. En wat is er mis met bruisen van enthousiasme, om naar buiten toe te treden en te spreken over het geloof. Dat is zo’n bezopen idee nog niet.
Jeannine sloot daarom af met het prachtige nummer ‘Go tell it on the Mountain’. Als geen ander liet zij vandaag zien dat positiviteit besmettelijk is. Het enige dat daarvoor nodig is, aldus Jeannine, is een glimlach en een knuffel. Haar enthousiasme was in ieder geval aanstekelijk, binnen enkele ogenblikken had zij een koor gevormd. Er was aandacht, er was respect. Precies dat wat niet alleen de kerk, echter ook de wereld om ons heen zo nodig heeft.
Tijdens het zesde en tevens (helaas!) laatste Achterhoek College bezochten we Kasteel De Wildenborch in Vorden, of beter gezegd landgoed De Wildenborch. Al was het in tijden van weleer wel degelijk een kasteel, men heeft namelijk resten hiervan teruggevonden. Ooit was het kasteel in handen van de (roof) Ridders van Wish (1371). Zij werden erg vaak belegerd, alleen het poortgebouw is overeind gebleven. Het landgoed wordt sinds 2005 bewoond door Jennine de Plassche-Staring en haar echtgenoot Evert-Kees van de Plassche. Dinsdag 21 mei waren wij bij hen te gast.
Landgoed De Wildenborch, zoals dat er nu uitziet, lijkt amper nog op de middeleeuwse vesting zoals wij konden zien op oude tekeningen die het prachtige landhuis sieren. De Wildenborch lag in een verwilderd moerasgebied, wat het overigens een bijna onneembare vesting maakte. Men gaat ervan uit dat het huis oorspronkelijk uit een sterke vierkante woontoren bestond. De huidige toren bevat nog resten van het middeleeuwse poortgebouw. In de loop der eeuwen werd De Wildenborch meerdere keren verbouwd. Na 1650 raakte het kasteel snel in verval, toen het in 1700 werd verkocht was alleen de bewoonbare poorttoren nog over. Nadat het kasteel in verschillende handen was geweest, werd het in 1780 gekocht door V.O.C. kapitein Damiaan Hugo Staring en zijn echtgenote Sophia Wynanda Verhuell de Wildenborch. Het kasteel ging toen weer betere tijden tegemoet, Damiaan bouwde aan beide zijden van de toren een woonvleugel. Na het overlijden van Damiaan (1783) hertrouwde Sophia met W.C. Boers, samen kregen zij een zoon: Antoni Christiaan Winand Staring. Tot zijn overlijden in 1840 heeft Antoni op De Wildenborch gewoond. A.C.W. Staring is vooral als dichter bekend geworden, daarnaast hield hij zich bezig met bebossing, ontwatering en grondverbetering van het landgoed.
In 1907 werd het landgoed verkaveld en in verschillende percelen verkocht. Boeren uit de omgeving die aan het landgoed gehecht waren, kochten veel van die percelen op. In 1931 kocht de oudoom van Jennine Staring De Wildenborch terug. Zijn belangrijkste bijdrage aan het landgoed zijn de talloze prachtige beelden. In 1976 is De Wildenborch ondergebracht in een familiestichting voor het behoud van het landgoed, vererving is op deze wijze geen punt meer. Dat het landgoed nog steeds familiebezit is wordt soms best vreemd gevonden. Vaak worden landgoederen als deze geschonken aan bijvoorbeeld Gelders Landschap & Kastelen. In Nederland waren er ooit meer dan 6000 buitenplaatsen. De kleine 600 die daarvan zijn overgebleven zijn voor de helft in handen van Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer of één van de 12 Landschappen. Vaak in gebruik als musea, hotels of conferentieoorden. Er zijn dus nog zo’n 300 buitenplaatsen in particulier bezit. Meestal hebben families er een stichting zoals ook bij De Wildenborch van gemaakt. Hierdoor hebben het huis en omliggende gronden vaak nog hun oorspronkelijke functie. Het huis leeft, bijzondere verhalen komen uit de eerste hand en niets wordt echt zo goed beheert als door de eigenaar zelf! Het is onvervangbaar cultureel erfgoed, waar we trots op moeten zijn.
Waar het landgoed vroeger zo’n 1000 ha groot was, beslaat het nu nog zo’n 40 ha. Het merendeel hiervan, 30 ha, is parkbos wat vrij toegankelijk is. De 10 ha in Engelse landschapsstijl aangelegde tuinen zijn zo’n drie keer per jaar te bezichtigen op de Open Tuin Dagen. Zelf had ik de tuinen ook al eens eerder bezocht, een echte aanrader! Al was deze rondleiding door de bewoonster zelf natuurlijk extra bijzonder! Jennine wees ons bijzondere bomen als de Anna Paulownaboom, ook wel de Keizersboom genoemd, met zijn schitterende lilakleurige bloesem. Een andere bijzondere boom die ik heb onthouden is de Sassafras. Jennine vertelde dat de Sassafrasolie uit deze boom in de 17e eeuw na tabak, het belangrijkste exportproduct was vanuit Noord-Amerika naar Europa. Het was een belangrijk geneesmiddel en zat in diverse voedingsproducten. Omdat men ontdekte dat het in te hoge doseringen kankerverwekkend is, werd het gebruik ervan in 1960 verboden (tegenwoordig gebruikt men ethanol, 14 keer meer kankerverwekkend is als sassafras..). Alle kinderen, en ook kleinkinderen, kregen bij geboorte een eigen boom op het landgoed. Het behoud en onderhoud van het landgoed vraagt een enorme toewijding! Tuinman Bart van der Schoot is dan ook (samen met een stagiair) fulltime in dienst, net als zijn echtgenote Alma. Zij wonen ook op het landgoed. Jennine en Evert-Kees hebben drie kinderen, en kleinkinderen, die van jongs af allemaal al zijn betrokken bij de toekomst van De Wildenborch. Zo wordt het koetshuis verhuurd en verkoopt het landgoed openhaardhout. De komende jaren worden er plannen gemaakt om meer energie te besparen, bijvoorbeeld door het plaatsen van zonnepanelen. Stichting de Wildenborch werkt tevens nauw samen met Waterschap Rijn & IJssel om te onderzoeken hoe men ervoor kan zorgen om de (lage) waterstand op het landgoed te verbeteren. Landgoed de Wiersse in Vorden heeft hier minder last van omdat het aan de Baakse Beek ligt.
Ik vond het heel bijzonder dat we via de ronde toren aan de voorzijde het huis mochten betreden om een kijkje te nemen in de ontvangsthal en de tuinkamer. Zoals in de meeste landhuizen en kastelen, hangen ook hier prachtige schilderijen van (verre) voorouders en liggen er schitterende handgeknoopte tapijten op de vloer voorzien van het familiewapen. Vanuit de tuinkamer hadden we een prachtig uitzicht over het gazon, de vijver en achterliggende tuinen, hier en daar een statige pauw. Het mooist vind ik zelf toch wel de beuken loofgang (beukenberceau) op het landgoed, een van de langste van Nederland. In Arnhem op landgoed Mariëndaal vind je ook een beukenberceau, beter bekend als de Groene Bedstee. De loofgang op Wildenborch is echter wat hoger, en oogt wellicht daardoor nog imposanter. Op deze manier konden de dames van adel ook op zonnige warme dagen een wandeling door de tuin maken. Het schoonheidsideaal was in die tijden toch echt een zo wit mogelijke huid, een zongebruinde teint was iets voor landarbeiders en sloebers!
Gelukkig zijn er uit het Achterhoek College 2019 hele mooie nieuwe dingen voortgekomen! Zo mag ik onder andere mijn steentje bijdragen aan het project Een Nieuwe Tijd Achterhoek en ga ik met Stichting Achterhoek weer Mooi mee op veldexcursie in Barlo.
Dinsdag 7 mei was de vijfde lezing van het Achterhoek College door het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, in Almen deze keer. Een Achterhoeks dorp waar ik eerlijk gezegd nog nooit eerder in of rondom was geweest. De autorit ernaartoe was al een beleving op zich! Prachtige landelijke en verlaten weggetjes, met overigens heel veel schitterende oude schuurtjes en kippenhokken. Vanaf Stichting Ons Huis Almen, het dorpshuis en letterlijk middelpunt van Almen, zijn we onder leiding van Jaco van Langen die dit vijfde college verzorgd naar de oever van de Berkel gewandeld. Binnen enkele minuten stonden we in een schitterend stukje natuur!
Jaco van Langen studeerde cultuurtechniek, en kan ons enorm veel vertellen over water-, en natuurbeheer. Als projectmanager bij Waterschap Rijn en IJssel werkt hij onder andere aan de inmiddels vierde Berkelverbetering. De eerste Berkelverbetering was al in 1882, het jaar dat ook in het oosten van Nederland het Waterschap werd opgericht (in het westen gebeurde dit al enkele eeuwen daarvoor). Met name bij Eibergen vonden enorme wijzigingen plaats, waardoor de Berkel steeds verder van het dorp kwam te liggen. De werkzaamheden van 1882- 1899 bestonden vooral uit het afsnijden van de bochten, en het breder maken van de Berkel. Tijdens de tweede Berkelverbetering (1921- 1945) werd o.a. het Twentekanaal aangelegd en bouwde men stuwen in de rivier. Tegenwoordig liggen er nog 22 stuwen in de Berkel. De derde naoorlogse Berkelverbetering vond plaats van 1963- 1977. Bij Borculo, dat in 1960 nog helemaal blank had gestaan, kwam een omleiding en het aquaduct. Bij Lochem kwam een aflaat, in Zutphen het gemaal Helbergen en bij Rekken de zandvang. Gedurende al die jaren veranderde de Berkel in een rechte saaie rivier, was eigenlijk meer een kanaal geworden. De laatste jaren werd er gelukkig een hermeandering tot stand gebracht. Door het terugbrengen van bochten in de rivier zijn er verloren gegane stukken natuur opnieuw toegevoegd waardoor er in totaal nu 2500 meter meer Berkel is ontstaan. Op deze manier kunnen er weer veel meer plant-, en diersoorten in en bij de Berkel leven en het water is er bovendien ook veel schoner van geworden. Eigenlijk wordt er al vanaf de middeleeuwen aan de Berkel gewerkt, met name de Berkelcompagnieën speelden hierbij een belangrijke rol. Het voornaamste doel was om hem beter bevaarbaar te maken.
De Berkel is een 110km lange rivier, die zijn oorsprong heeft in het Duitse Billerbeck aan de voet van de Baumberge. Meerdere bronnen voegen zich onderweg bij het riviertje. Bij buurtschap Oldenkotte (vlakbij het Gelderse Rekken) komt de rivier de Achterhoek binnen, om vervolgens bij Zutphen uit te monden in de IJssel. Heel vroeger stroomde de Berkel van oost naar zuid waar hij in de Rijn uitmondde! In Duitsland stroomt de Berkel onder andere door Coesfeld, Stadtlohn en Vreden. Het hoogteverschil is enorm, ruim 100 meter! De Berkel ontspringt zoals gezegd in het Duitse Billerbeck op 125 meter boven N.A.P. Bij de uitstroom in de IJssel is de bodemhoogte nog maar 4 meter boven N.A.P. De Berkel werd door watermolens dankbaar gebruikt als energieleverancier. Watermolens waren het centrum van ambacht, hier ontstond handel (handel in de landbouw was toen nog erg kleinschalig). De oudste watermolen op de Berkel is die van de hof te Vaarwerk in Olden Eibergen (buurtschap in gemeente Berkelland), die al in 1188 genoemd wordt. Slechts twee overleefden de tand des tijds, de De Mallumsche Molen en de Oliemölle in Borculo. Vanaf het jaar 1670 waren de Berkelzompen (een kleiner model zomp) een belangrijk vervoermiddel op de Berkel, die overigens pas sinds 1600 enigszins bevaarbaar was. De zomp ontstond uit de vraag naar een vervoermiddel dat meer kracht en laadvermogen had dan paard en wagen, en waarmee men minder hinder zou ondervinden van de vaak slecht begaanbare zandpaden in de Achterhoek. Het platbodem scheepje dat zo’n 40 cm diep in het water lag was heel erg geschikt voor de toen smalle, bochtige en ondiepe Berkel. De Berkelscheepvaart kwam eind 1700 goed op gang. Hout en katoen was het belangrijkste product dat door zo’n 80 schepen werd vervoerd tussen Zutphen en het Duitse Vreden. Een aantal natuurgetrouwe replica’s van de Berkelzomp varen nu de Berkel op en neer als toeristische attractie.
Van Almen tot Warnsveld mag de Berkel dus weer slingeren. De oevers wisselen elkaar af van steil en kaal tot slechts heel licht hellend en moerasachtig. Dood hout wordt niet meer verwijderd, in sommige gevallen zelfs expres aangebracht. Op deze manier ontstaat er meer verschil in waterdiepte en stroomsnelheid. De Besselinkstuw bij Almen en de Warkenstuw bij Warnsveld zijn zo gemaakt dat ze passeerbaar zijn voor vissen. Heel belangrijk omdat vissen zich van nature door beken en rivieren heen en weer bewegen, ook tegen de stroming in. In de stuw zorgt een kunstmatig opgewekte waterstroom ervoor dat de vissen naar de vispassage worden gelokt, deze nagemaakte stroming is iets sterker dan de natuurlijke stroming vanuit de stuw, wat de voorkeur van de vissen heeft. Inmiddels is zelfs de in Nederland zeldzame waterspreeuw (vogel) in de Berkel waargenomen. Waterspreeuwen gebruiken hun vleugels om onder water te zwemmen en kunnen over de bodem lopen om daar naar voedsel te zoeken. In de toekomst zullen de Berkelverbeteringen zich vooral richten op het op orde krijgen van de natuur zonder dat de landbouw hierbij in het geding komt. Er wordt nagedacht over de vraag hoe we het neerslagoverschot beter vast kunnen houden voor tijden van droogte en hoe het water beter gezuiverd kan worden van medicijnresten.
Zo aan de oever van de Berkel begrijp je meteen waarom het een favoriete en veelbeschreven plaats is van de Achterhoekse dichter en landbouwkundige Anthony Staring. Het is er werkelijk schitterend! In Almen kun je bij Zwembad en kanocentrum De Berkel o.a. kano’s en waterfietsen huren. Aan de oever staan bovendien sinds 2017 drie prachtige lichtblauwe trekkershutten. Ik zie meteen een prachtige schrijfplek! Hier kom ik zeker nog eens terug.
De vierde lezing van het Achterhoek College 2019 bracht ons naar het Onderduikmuseum in Aalten. Dat dit bijzondere museum, zonder tekstbordjes en vitrines, juist in Aalten is gevestigd is niet heel verwonderlijk. Aalten heeft veel onderduikers in het dorp opgenomen, maar liefst één op de vijf was gevlucht voor de oorlog. De achtergebleven vrouwen kregen veel voor hun kiezen, de man was vaak of langdurig van huis. De vrouwen werden daardoor de managers van het verzet, ook al was dat vrijwel altijd in de schaduw van de mannen. Hun verhalen en daden bleven eigenlijk altijd onbekend. 2018 is door het platform WOII uitgeroepen tot ‘het Jaar van Verzet’. Met de tentoonstelling ‘De Vrouw als spil van het verzet’, wil het Nationaal Onderduikmuseum het aandeel van de vrouwen in het verzet tijdens WOII belichten, het is van groot belang geweest.
Ik was nog niet eerder in het museum aan de Markt in Aalten geweest, en was aangenaam verrast door het authentieke binnenplaatsje aan de achterzijde waar ook de ingang van het museum is gevestigd. Het grote huis, een rijksmonument overigens, is ingericht zoals het er 1940- 1945 uit moet hebben gezien. De originele onderduikplek en schuilkelder zijn beide intact gebleven en toegankelijk. Ik moet dus beslist nog eens terug om alles te bekijken! In de educatieve kamer vertelde Dineke Stam ons meer over de expositie die zij samenstelde. Door middel van brieven, dagboeken, foto’s en voorwerpen worden deze moedige verzetsvrouwen uit de schaduw gehaald. Het is eigenlijk niet eens een gangbaar woord. In de Dikke van Dale vind wordt alleen de verzetsman genoemd. Dat terwijl Tante Riek uit Winterswijk, Helena Theodora Kuipers- Rietberg, het georganiseerde landelijke netwerk ‘Hulp aan Onderduikers’ (LO) opzette. Als bestuurslid (en medeoprichter) van de Gereformeerde Vrouwenvereniging in Nederland, beschikte zij over een groot netwerk. Veel Achterhoekse vrouwen hebben geholpen met kleine en grote verzetsdaden. Ze brachten bijvoorbeeld geheime boodschappen en pamfletten rond, vervoerden wapens en hielpen met het verplaatsen van de onderduikers naar een nieuw adres als er gevaar dreigde. Tante Riek overleefde de oorlog niet. Eind december 1944 stierf zij in het concentratiekamp Ravensbrück.
Stichting Aletta (Aletta Jacobs, een Joodse feministe die als eerste een universitaire studie succesvol afrondde, waarmee ze de eerste Nederlandse vrouwelijke arts werd) initieerde de reizende tentoonstelling ‘Palet van Verzet’. Deze expositie kijkt vooral naar de overeenkomsten in drijfkracht, relevantie van keuzes en dilemma’s over loyaliteit tussen de verzetsvrouwen van toen en de vrouwen die zich de laatste 75 jaar ook hebben ingezet voor een betere wereld. Dat zijn tenslotte aspecten van alle tijden. Onder hen is ook de Achterhoekse Mia Lelivelt, geboren in 1925 te Lichtenvoorde. Mia woont nog altijd in haar geboortehuis, de oorspronkelijke onderduikruimte is zelfs nog aanwezig. Dineke Stam vroeg ons op een papiertje de naam op te schrijven van een vrouw die je zelf heel moedig vind, die ook in verzet kwam of komt. Dat zijn er zoveel! Wat te denken van Malala Yousafzai, de Pakistaanse kinderrechtenactiviste die in 2014 de Nobelprijs voor de Vrede ontving. Ook niet onvermeld blijven Gerdi Verbeet en Khadija Arib, Nederlandse politica. Zelf denk ik al snel aan Sabine Dardenne, die een ontvoering door Marc Dutroux van 80 dagen overleefde. Ik las haar boek en was diep onder de indruk van de moed van het toen twaalfjarige meisje. Een ander (Engels) boek dat ik las, The Book of Negroes van Lawrence Hill, vertelt het verhaal van veel moedige Afrikaans Amerikaanse vrouwen. In de 18e eeuw werden zij ontvoerd vanuit Afrika, sommigen nog geen tien jaar oud, om in Amerika als slaaf te worden verkocht. In de lezing vertelde Dineke Stam ook over het kolonialisme, Nederland speelde tenslotte een dominante rol in de slavenhandel. Er zijn zo’n 500 koloniale oorlogen geweest, allemaal vormen van verzet. Bovendien hebben de nazi’s er veel van afgekeken. Uitbreiding van macht buiten de eigen grenzen werd als essentieel beschouwd.
Zo kent iedereen kent wel zijn eigen moedige vrouw. Misschien liep je in de jaren ’80 zelf wel mee in één van de massale demonstraties tegen de kruisraketten! Ik ga zeker terug om de tentoonstelling ‘De Vrouw als spil van het verzet’ uitgebreid te bekijken en ook de rest van het Nationaal Onderduikmuseum. Dat is wel het mooie van het Achterhoek College 2019, we komen op plekken waar ik en ook sommige anderen nog niet eerder waren, en zo dicht bij huis! Deze lezing en bijbehorende expositie geven een krachtig beeld van Achterhoekse vrouwen in oorlogstijd.
Boeiende lezing door Dineke StamExpositie De Vrouw als spil van het verzet, met prachtige portretten door Thea Zweerink.
Na 5 jaar staat het boek van Aggie Daniëls dan echt op de plank. 330 bladzijden vol interessante gegevens en smeuïge verhalen, zoals Aggie ze zelf lachend omschreef tijdens de lezing die zij dinsdag 16 april gaf. De lezing vond plaats bij het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers in Doetinchem, waar Aggie al eerder in de archieven dook om meer te weten te komen over de familie van Schuylenburch. Ik had al wel eens gehoord van Kasteel Schuilenburg nabij Silvolde, waar Aggie overigens ook over verteld in haar boek, over Kasteel Wisch wist ik nog niet zo veel. De familienaam Schuylenburch en de naam van het kasteel Schuilenburg blijken overigens niets met elkaar te maken te hebben. De naam van het kasteel betekent niets meer dan de functie die het destijds had: schuilen bij de burcht.
De belangstelling voor de lezing over Kasteel Wisch en zijn bewoners was enorm! Niet zo verwonderlijk, want de familiegeschiedenis blijkt behoorlijk interessant. Ter ere van de Open Monumentendag 2013 leek het de Terborgse Aggie een leuk idee om de tuinen van Kasteel Wisch open te stellen voor het publiek. Het prachtige park met vijvers en bomen ligt namelijk aan de achterzijde van het kasteel, aan het oog onttrokken. Zo staat hier een hele oude zwarte walnoot van 21 meter hoog en een omtrek van 4,70 meter. Deze boom van 200 tot 250 jaar oud is de dikste walnotenboom van Nederland! Kasteelheer Philippe Vegelin van Claerbergen wilde hier graag aan meewerken (jongste zoon van Olga). Niet veel later ontmoette Aggie toen ook de inmiddels ruim 90-jarige moeder van Philippe, jonkvrouw Olga van Schuylenburch. Zij bleek een geweldige verteller en is dan ook één van de belangrijkste bronnen van Aggie voor de verhalen in het boek. De meeste kastelen-boeken gaan voornamelijk over de bouwgeschiedenis, dit boek onderscheidt zich daar duidelijk van. Aggie houdt vooral van mensen, van de verhalen die zij te vertellen hebben.
De familie van Schuylenburg beland in de 17e eeuw in Den Haag waar zij hoge functies bekleedden in de politiek, zoals zitting in de Tweede Kamer. In het jaar 1715 was Huis Schuylenburch gereed, aan de Lange Vijverberg (huidige Duitse Ambassade). Het Kabinet van de Koning (werkpaleis aan de Korte Vijverberg) is ook door de familie Schuylenburch gebouwd. In 1812 kocht de familie Kasteel Schuilenburg in Silvolde, met de bijbehorende acht pachtboerderijen. Dit is ook het jaar waarin het boek van Aggie begint (1812). Later dit jaar verschijnt er een ander boek, ter ere van 600 jaar stad Terborg, dat het ontstaan van de stad en de eerste vier eeuwen zal beschrijven. In 1839 koopt de familie Kasteel Ulenpas in Hoog-Keppel en in 1851 komt daar Kasteel Wisch bij. Tenminste, kasteel Oud-Wisch, dit lag in buurtschap De Heuven bij Etten wat nog te zien is aan een verhoging in het landschap. Het nieuwe Kasteel Wisch (huidige) bouwde men aan de andere kant van de Oude IJssel. De van Schuylenburgs bezitten zo’n 50 kastelen, de meeste foto’s in het boek maakte Aggie zelf. Dat bracht haar op diverse plekken in Nederland. Onder andere in Maartensdijk, bij Huize Eyckenstein?! Dat was een verassing voor mij, helemaal toen Aggie de naam ‘Baron van Boetzelaer’ liet vallen (aangetrouwd). Zelf ben ik geboren en getogen in Bilthoven (steenworp afstand van Maartensdijk) en heb ik heel wat wandelingen door het van Boetzelaer Park gemaakt!
Zoals ik al schreef komt Kasteel Wisch in 1851 in bezit van de familie van Schuylenburch, door middel van een veiling. Het bijbehorende veilingdossier stond vol waardevolle details voor Aggie, want alle eigendommen worden hierin beschreven. Zoals de 1100 ha land, 39 boerderijen, twee molens en nog veel meer. De oudste delen van Kasteel Wisch zijn de ronde toren (15e eeuw) en de zeskantige traptoren (16e eeuw). De langgerekte 90 meter lange dienstvleugel stamt uit de 17e eeuw. De unieke L-vorm ontstaat een eeuw later. De ronde toren werd overigens gebouwd met oude stenen. Deze zijn aangesmeerd en voorzien van een geschilderd blokmotief. Bij de meest recente restauratie, in 2012, is dit bijzondere patroon weer zichtbaar gemaakt. In 1878 koopt Willem van Schuylenburg het Kasteel Sinderen, toen al een ruïne. Met de stenen wilde Willem boerderijen bouwen. Sommige boerderijen in Sinderen hebben dan ook enkele van deze oude kasteel elementen, zoals de muurankers. In 1944 wordt Kasteel Wisch gebombardeerd en flink beschadigd. Begin jaren ’50 wordt dit gedeeltelijk gerestaureerd, waarna het gebouw vervolgens jarenlang leeg staat. Om de hele restauratie te kunnen bekostigen, wordt het kasteel in eeuwigdurende erfpacht aan Stichting Vrienden der Geldersche Kastelen geschonken. De familie was zeer belangrijk voor de Achterhoekse streek, zij gaven bijvoorbeeld gratis stukken grond voor een publiek zwembad, een school en de stoomtram. De huidige kasteelheer Philippe is beschermheer van Terborgs mannenkoor Arti Sacrum.
De vader van Olga kwam om bij dat bombardement in 1944. Zij was toen pas 17 jaar oud. Een jaar later stierf haar opa, men zegt van verdriet. Haar enige zus Elisabeth is ook geen lang leven beschoren, zij komt om bij een vliegtuigcrash. Zelf kreeg Olga vier kinderen, die zij bewust naar reguliere scholen in Terborg laat gaan. De kinderen speelden ook graag met de kinderen van tuinman Johan Jonker, die overigens ook veel verhalen en foto’s met Aggie heeft gedeeld over zijn diensttijd op het kasteel. Eén van de foto’s uit het boek waarop de kinderen samen spelen, vond ik erg grappig: De kinderen Jonker op de klompen, de kleine van Schuylenburchs droegen leren schoenen. Aggie interviewde ook garagehouder Boer uit Terborg (overgrootvader was namelijk in dienst als privéchauffeur), de rentmeester en een oud kamermeisje.
Het boek bevat werkelijk prachtige foto’s en leuke feitjes! Over de reizen naar Wiesbaden, de zoutmijn in Rusland, de schapenfarm in Chili, de goudmijn in Canada, en niet te vergeten al die smeuïge verhalen. Tijdens de Open Monumentendag dit jaar kunt u de contouren van Kasteel Oud-Wisch zelf gaan waarnemen, deze worden speciaal daarvoor nog eens uitgezet. Het boek van Aggie Daniëls is onder andere te koop via www.achterhoekseboeken.nl
Huize Loreto is een voormalig klooster van de paters Maristen, die daar tot juli 2011 woonden. De katholieke congregatie van de paters Maristen werd opgericht in 1816 in Lyon door de Fransman Jean-Claude Colin. Huize Loreto werd in 1951 door de paters Maristen gesticht als studiehuis van de congregatie. De naam is ontleend aan de Mariabedevaartplaats Loreto aan de oostkust van Italië.
Zondag 7 april konden leden van de PKN Kerk Lichtenvoorde een kijkje nemen in voormalig klooster Loreto in Lievelde, voor mij een eerste kennismaking met dit prachtige gebouw. In 2015 werd het klooster gekocht door de Koptisch Orthodoxe Kerk Nederland. De meeste leden van de Koptisch Orthodoxe kerk hebben Egyptische roots, ongeveer een tiende deel van de Egyptische bevolking is Koptisch Orthodox Christen. De taal werd verdrongen door het Arabisch, echter voor de liturgie gebruikt men nog wel steeds de Koptische taal. Het Koptisch is van essentieel belang geweest bij het ontcijferen van oude Egyptische teksten. Sint Marcus (evangelist) stichtte in Alexandrië de kerk van Alexandrië, de huidige Koptische Orthodoxe Kerk. We worden warm ontvangen door Suzanne en Marina, iedereen krijgt een handdruk en wordt persoonlijk welkom geheten. Samen vertelden zij ons het verhaal over het ontstaan van de Koptische kerk en de manier waarop zij het geloof beleven.
In de jaren ’60 kwamen de eerste Koptisch Orthodoxe christenen naar Nederland zoals ook de vader van Suzanne. In 1985 stichtte de eerste priester de eerste Koptische Kerk in Nederland, namelijk in Amsterdam. De Kopten zijn erg verbonden met hun kerk, vertelde Marina. Ook de jeugd is erg trouw aan het geloof. Dat heeft er wellicht mee te maken dat kinderen al op zeer jonge leeftijd diaken worden en bij veel taken mogen helpen. Suzanne vertelde dat er in Amsterdam zelfs 3 zondagsmissen zijn, waarvan één speciaal voor jongeren. Naast deze mis is er nog veel meer aanbod voor jongeren, zoals een vrijdagbijeenkomst waarbij er samen wordt gegeten. Ook is er een jongerenkoor, missiewerk voor jongeren, jongerenreizen, sportdagen en er worden zelfs Europese voetbalwedstrijden georganiseerd. Zoals de christenen uit diverse kerken ieder jaar de EO-jongerendag organiseren, organiseert ook de Koptische kerk dit jaarlijks voor hun eigen jeugd.
Aan het hoofd van de Koptische Kerk staat een eigen Egyptische paus, Tawadrous II. De Kopten hanteren een andere jaartelling (Alexandrijnse kalender) als de standaard Christelijke. Keizer Diocletianus trad wreed tegen de christenen op. Zijn eerste regeringsjaar kreeg de bijnaam ‘het jaar der martelaren’ (286 na Christus), dit is het begin van de Koptische jaartelling. De Koptische Orthodoxe kerk is de kerk van het monnikenwezen. De geschiedenis van de koptische kerk zit dan ook vol met namen van vooraanstaande monniken zoals Antonius de Grote. Hij wordt gezien als de vader van het kloosterleven. In de kerk hoorde Antonius een vers uit de bijbel: ‘Indien gij volmaakt wilt zijn, ga heen, verkoop uw bezit en geef het aan de armen, en gij zult een schat in de hemelen hebben, en kom hier, volg Mij’ (Matt. 19: 21). Hij verkocht alles wat hij van zijn zeer rijke ouders had geërfd, gaf dat geld aan de armen en ging in de woestijn wonen. In Egypte vond men vele kloosters en woestijnvaders (de eerste christelijke monniken). De Kopten zijn dan ook heel erg blij nu een klooster in Nederland te bezitten waar inmiddels twee monniken woonachtig zijn. Het klooster dient voornamelijk als opleidingshuis voor het priesterschap, daarnaast worden er bijvoorbeeld ook retraites gehouden.
Marina en Suzanne namen ons mee naar de kerk. Voor sommigen niet geheel onbekend, zelf was ik er nog nooit geweest. Inderdaad, veel overeenkomsten. Wat anders is zijn de struisvogeleieren die tussen de iconen hangen. Deze symboliseren in de oude kerk hoop en opstanding. De overlevering vertelt dat toen Pontius Pilatus aan Maria Magdalena vroeg hoe Jezus uit de dood is verrezen, zij een ei nam en hem vroeg of hij haar kon vertellen hoe een klein kuiken uit een ei kan komen. Suzanne vertelde dat een struisvogel bovendien na het leggen van haar ei, naar het ei blijft staren tot het uitgebroed is. Zo moet iedereen die naar deze kerk komt al zijn gedachten en aandacht vol vertrouwen concentreren op het geloof, zonder alle andere wereldlijke zorgen mee te nemen. Nog een verschil is dat de priester tijdens de dienst meestal met zijn gezicht naar het heiligdom achter het roodfluwelen gordijn gericht staat, en dus grotendeels met zijn rug naar de volgelingen toe. In Griekenland bezocht ik al best veel Orthodoxe kerken. Met name de iconen en schilderingen vind ik daar prachtig!
De monniken in het klooster zijn ongehuwd. De priesters daarentegen moeten zelfs gehuwd zijn, anders kunnen ze helemaal geen priester worden. Vrouwelijke priesters zijn er niet. In Nederland zijn er 10 Koptisch Orthodoxe kerken. In de beginjaren dienden zij vooral de eigen gemeenschap, nu is dat veel opener. Amerika en Australië, waar heel veel Koptisch Orthodoxe kerken te vinden zijn, is daarin al veel verder vertelde Suzanne. In Lievelde zijn er ook diensten het Nederlands, ondanks dat er eigenlijk geen Nederlanders komen. Wel Ethiopiërs en Eritreeërs, ook daar zijn veel mensen Koptisch Orthodox Christen. Het Koptisch geloof is vooral met het Katholieke geloof te vergelijken. De bijbel is hetzelfde (OT/ NT) en zijn er 7 sacramenten. Er wordt gedoopt, er is het avondgebed en ook het vasten is belangrijk (maar liefst 200 dagen per jaar in totaal). Op woensdag en vrijdag wordt er standaard veganistisch gegeten.
De Koptische Orthodoxe kerk kent een flinke opleving de afgelopen jaren. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de Arabische lente en de overheersende dictatuur, denkt de vader van Suzanne die ook aanwezig was, want onder druk leert men bidden zegt het spreekwoord. Het klooster in Lievelde kent een groot aantal leden, mensen komen soms van ver (ook vanuit Duitsland) om een aantal uren of zelfs de hele dag in het klooster en de kapel door te brengen. Er zijn dan ook veel praktische voorzieningen zoals een grote keuken voor maaltijden, en een sportveld.
Ik vond het een bijzondere middag. We moeten niet ons niet zozeer focussen op de verschillen van andere religies, veel mooier is om te ontdekken wat ons onderling verbind. Ik denk dat we alleen maar van elkaar kunnen leren, ik ben zelf in ieder geval weer een mooie ervaring rijker!
Kleine kapel.Icoon met struisvogelei.Prachtig glas-in-loodraam.
Het derde college van het Achterhoek College 2019 had als thema: de moderne Achterhoek en architectuur. Het eerste deel: “De moderne Achterhoek – de maakbare samenleving in een achtergesteld stukje Nederland” werd gegeven door Joanne te Winkel uit Winterswijk. Zij studeerde geschiedenis aan de universiteit en maakt deel uit van het projectteam ‘Een Nieuwe Tijd! Wederopbouw in de Achterhoek’. Dit programma is samengesteld door 11 gemeenten in de Achterhoek met als doel het bijzondere erfgoed uit de wederopbouwperiode dat de Achterhoek bezit, groots onder de aandacht te brengen. Dit zal gebeuren in het jaar 2020, aansluitend op 75 Jaar Vrede en Vrijheid in de Achterhoek. Eigenlijk is er maar weinig belangstelling voor de wederopbouw architectuur. Met dit project hoopt men een herwaardering teweeg te brengen met het erfgoed als inspiratie.
Sicco Mansholt was twaalf jaar (1945-1958) minister van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening. Hij voorzag al vroeg dat de Nederlandse landbouw gereorganiseerd moest worden. Hij wilde bedrijven die kleiner waren dan vijf hectare samenvoegen waarmee hij een gevoelige snaar raakte, aangezien zeventig procent van de boeren vlak na de oorlog een bedrijf van vijf hectare of kleiner had. Ondanks dat de boeren zich vrij snel hersteld hadden van de oorlog (in 1950 zat men alweer op hetzelfde productieniveau als voor de oorlog) bleef Nederland achter bij andere landen. Mansholt wilde dat de boeren in achtergebleven gebieden zoals Winterswijk, hetzelfde welvaarts-, en welzijnspeil zouden bereiken als de arbeiders in de industrie. Tussen 1962 en 1968 stond Winterswijk in het teken van het Streekverbeteringsprogramma , dit zou hieraan gaan bijdragen. Een groot deel van de voorlichting werd uitgevoerd door lokale boerenstandsorganisaties, deze moesten de eigen achterban helpen bij de mentaliteitsverandering (zij hadden tenslotte het vertrouwen van de boeren al). Er werd zelfs een speciaal maandblad uitgegeven om informatie over het programma in Winterswijk te verspreiden, ’t Olde Wenters’.
Men wilde de boeren moderniseren door middel van voorlichting. Zo was er bijvoorbeeld veel aandacht voor het huishouden, dat moest moderner en makkelijker. Zo hield je namelijk tijd over! Tijd over om de man te helpen. De Nederlandse Bond Voor Plattelandsvrouwen ging het land door met een reizende woon-tentoonstelling. In twee jaar tijd moest het hele platteland op de hoogte worden gebracht van moderne huishouding. Het had met name betrekking op de moderne woninginrichting, huishoudelijke apparatuur en voeding. Landbouwkundige voorlichting (ruilverkaveling, mechanisatie, bankleningen) zou de boer helpen zijn bedrijfsstijl te optimaliseren. Agrarisch-sociale voorlichting (bedrijfsopvolging, vrijetijdsbesteding) moest een boer en zijn gezin helpen met een betere positie in de samenleving. De traditionele samenleving in het oosten van Nederland moest ook op de schop. Drie generaties die onder één dak wonen, werd gezien als afwijkend en niet iets voor ‘de moderne tijd’. Voorlichting over samenwonen was dus ook onderdeel van het Streekverbeteringsprogramma. De juiste mentaliteit om veranderingen in het bedrijf aan te brengen werd minstens zo belangrijk gevonden, anders zouden zij de voorgestelde veranderingen helemaal niet toe kunnen passen! Boeren moesten geholpen worden om zich te ontworstelen aan het traditionele cultuurpatroon want deze droegen allesbehalve bij aan vooruitgang.
Het streekverbeteringsprogramma leek aan het einde van de jaren 1960 steeds meer achterhaald, in 1970 kwam er dan ook landelijk een einde aan het programma. De infrastructuur was verbeterd, er waren meer onderwijsmogelijkheden, de industrialisatie was niet meer weg te denken en met de komst van de auto en televisie was het blikveld van de boer vergroot. De voorlichting richtte zich nu vooral nog op geldzaken. Met enige teleurstelling werd er teruggekeken op de resultaten van het Streekverbeteringsprogramma in Winterswijk. De polder had bewezen dat de samenleving maakbaar was en ook de kleine boeren in het oosten moesten gemaakt worden tot moderne agrarische ondernemers. Nieuw land kon de overheid helemaal naar smaak inrichten, maar oud land veranderen bleek moeilijker. Het is gebleken dat je een idee niet zomaar even landelijk kunt uitrollen. In Winterswijk was dan ook niet heel veel veranderd na afloop van het streekverbeteringsprogramma. De Achterhoek hield vast aan de traditionele gewoonten, en hoe mooi is dat eigenlijk! Deze streek heeft duidelijk een sterke eigen identiteit.
Een deel van mijn eigen familie woont in de Noordoostpolder, gemaakt op de tekentafel. De hele opzet kent een duidelijke hiërarchie. Het wegen-, en watersysteem loopt van groot naar klein, de ordening van de agrarische bedrijven aan de hand van de grootte. De grote polderbedrijven liggen hierbij centraal, de kleinere aan de randen. De opzet van de tien dorpskernen was al even nauwkeurig uitgetekend. De bijna ronde vorm van de polder, maakte het logisch om in het geografische midden het streekcentrum te projecteren met voorzieningen als een ziekenhuis, schouwburg en scholen voor voortgezet onderwijs. Dit voorzieningencentrum werd de Noordoostpolder-stad Emmeloord. De fietsafstand tussen alle kernen mocht hooguit 10 kilometer bepalen. Want iedereen moest kunnen fietsen: de arbeider naar zijn werk, de kinderen naar school en de vrouw naar de winkel. Negen dorpen waren door een ringweg met elkaar verbonden (Rutten lag aan een uitloper van de kring), Emmeloord ligt in het midden op het kruispunt van de vier hoofdwegen die de polderstad dus met vier polderdorpen verbind. Deze hele theorie werd overigens razendsnel achterhaald, ook hier ging men mechaniseren en autorijden.
Het tweede deel van dit college: “Sober en solide – Architectuur van de wederopbouw in de Achterhoek”, werd gegeven door Roger Crols. De architectuurhistoricus vertelde over de vormgeving van de moderne Achterhoek, de onbekende ruwe diamanten van de wederopbouw in onze eigen regio. Wederopbouw is meer dan alleen het herstellen van oorlogsschade. Het heeft ook te maken met modernisering, nieuwe uitbreidingswijken om de woningnood het hoofd te bieden en de ruilverkaveling in landelijk gebied. Met name Beltrum was in de Achterhoek een wederopbouwgebied van nationaal belang. Men hield hier namelijk rekening met het historisch landschap en waterwegen. Joanne vertelde ons al dat ook de Achterhoek zulke uitbreidingswijken kent, bijvoorbeeld in Zelhem aan de Abraham Kuyperstraat. Mensen van het platteland, vanuit de agrarische sector, gingen werken in de groeiende industrie. Zelhem koos voor een landelijke woonstijl, zo was de ingang bijvoorbeeld aan de achterzijde. Er was ruimte voor een moestuin, en daarnaast nog voldoende voor het houden van kippen en een varken. De keukens waren groot, zoals de woonkeukens in de boerderijen. Een kelder vond men vaak onprettig, een waterleiding veelal overbodig. De huizen aan de Prinses Beatrixstraat in Zelhem waren al wat moderner.
Zelf ben ik geboren in Bilthoven, in een portiekflat. Drie woonlagen, het aanzicht van een enorme legbatterij is mij bespaard gebleven. Buiten dat had ik gelukkig mijn grootouders in de Achterhoek wonen, waar ik dan ook iedere vakantie en lang weekend doorbracht. Ook deze portiekflats zijn uit de wederopbouwperiode. Bilthoven zelf ligt tegen de Utrechtse heuvelrug aan, ik had de natuur gelukkig om de hoek (Biltse Duinen). Veel omringende plaatsen zijn begin jaren ’70 systematisch uit de grond gestampt om Utrecht te ontzien, ik zou er voor geen geld willen wonen! Nieuwegein, Houten, en Maarssenbroek spant denk ik nog wel de kroon: 8500 woningen in 14 wijken in alfabetische volgorde langs de vier zijwegen van de hoofdweg. De meeste wijken ook nog eindigend op -kamp.. Ik ben heel dankbaar dat mijn grootouders mij de liefde voor de Achterhoek met de paplepel hebben ingegoten! Hier ben ik thuis.
Ik had er nog nooit van gehoord: de Melkflessen-test uit de jaren ‘50? De inrichting van het moderne huis klopte pas wanneer je in elke ruimte een glazen melkfles zou kunnen plaatsen, zonder dat deze uit de toon zou vallen. De wederopbouwperiode was eigenlijk best heel bijzonder, en kent ook heel wat overeenkomsten met de huidige tijd. Het project waar Joanne aan werkt, ‘Een Nieuwe Tijd’, slaat dan ook niet voor niets een brug naar het heden zoals verduurzaming van de niet zo energiezuinige gebouwen uit die wederopbouwperiode.
De Achterhoek gaat laten zien hoe dat kan: samen anpakken! Want een nieuwe tijd maak je samen. Dat levert ongetwijfeld mooie nieuwe Fotovertelsels op. Ik zeg Klomptgoed!
