𝘐𝘯 𝘥𝘦 𝘷𝘰𝘦𝘵𝘴𝘱𝘰𝘳𝘦𝘯 𝘷𝘢𝘯 𝘏𝘢𝘳𝘵𝘰𝘨 𝘔𝘦𝘪𝘫𝘭𝘦𝘳.

Zondagochtend 24 oktober 2021 trad ik al wandelend in de voetsporen van Hartog Meijler. Onder leiding van Astrid Dekkers liepen we vanaf Gastgalerij Ankommen richting de plaats waar Hartog samen met 22 andere mensen in augustus 1942 besloot onder te duiken om aan de toenemende razzia’s in Winterswijk te ontsnappen.

Astrid Dekkers is historicus. Nadat zij het kleine monumentje aan de Korenburgerveenweg ontdekte en wat flarden van deze geschiedenis had gehoord, wilde zij graag het complete verhaal achterhalen. In de loop der jaren heeft ze allerlei archieven doorzocht, nabestaanden gesproken en zo bijzonder materiaal in handen gekregen. In november 2017 was ik aanwezig bij haar lezing in de synagoge van Winterswijk. Precies 75 jaar na de arrestatie van de Joodse onderduikers. Het is een intrigerend verhaal, een triest stukje geschiedenis. Zeker omdat bij de arrestatie alleen Nederlandse politie en marechaussee betrokken was. Pas nadat de onderduikers gevangen waren gezet in het Winterswijkse Feestgebouw, werd de Duitse Sicherheitsdienst ingelicht.

Bij een eerdere arrestatie van Hartog op 5 augustus 1941, omdat hij zich in café Stad Münster bevond waar de tweede verjaardag van prinses Irene werd gevierd, had gemeenteveldwachter Bombergen hem nog goed geholpen. Hij gaf suggestieve antwoorden die Hartog al snel duidelijk maakte wat hij wel en niet moest zeggen. Hij raadde Hartog daarnaast aan om even een paar weekjes ‘op vakantie’ te gaan tot de kwestie was overgewaaid. Na twee weken logeren in Den Haag, keerde Hartog weer terug. In september 1941 vernam de Joodse gemeenschap van Winterswijk dat er grootschalige razzia’s plaatsvonden in Enschede. Vanaf dat moment slaapt Hartog bij een vriend, fotograaf Harmsen, aan de Satinksplas. Een maand later, in oktober, bleek dat een zeer goed besluit. In de vroege ochtend, rond half zeven, had slagerij Wassink naar het ouderlijk huis van Hartog gebeld om te waarschuwen voor de razzia’s die gaand waren in Winterswijk. De broer van Hartog vluchtte naar het kruidenierswinkeltje aan de overkant en vader kon zich verstoppen achter het huis waar een grote kolenkist stond. Zo ontkwamen de mannen Meijler aan een arrestatie. Hartog is op de fiets gesprongen en naar zijn zus gegaan in Amsterdam. In december 1941, zo rond de kerstdagen, keerde hij huiswaarts naar Winterswijk. Slapen deed hij, net als zijn broer, in de Goudvinkenstraat bij schilder Frits ten Haken. Gezien de ruimte daar zeer beperkt was vond Hartog en nieuw adres aan de Tuinstraat. Overdag werkte Hartog bij boer Oonk, want als je nuttig werk verrichte zoals landarbeid, was de kans om afgevoerd te worden kleiner.

Eind mei 1942 werd Hartog Meijler opgehaald door de politie. Er waren ’s nachts in Winterswijk pamfletten verspreid. Hartog werd verhoord door Feberwee en NSB burgemeester Bos. Het werd pijnlijk duidelijk dat de Joodse gemeenschap overal de schuld van kreeg, ook al wisten ze absoluut van niets zoals Hartog in dit geval. In juni kreeg Hartog een oproep om zich te laten keuren voor de Arbeidseinsatz. Hartog probeerde zich te laten afkeuren met een smoes over lichamelijk ongemak waarop de dokter aangaf dat dit nutteloos was omdat hij niemand af mocht keuren. Hartog realiseerde zich toen dat het tijd was om van de radar te verdwijnen en ging er opnieuw met de fiets vandoor. Richting Den Haag, waar hij al eerder logeerde. Nabij Apeldoorn stuitte hij echter ineens op een controle. Omdat de beide mannen, een Nederlandse politieagent en een Duitse militair, hem al gezien hadden uit de verte, was omdraaien en ervandoor gaan een slechte keuze. Vol angst fietste Hartog door. Hij was in alle opzichten in overtreding! Hij mocht niet fietsen, niet op straat zijn en hij had zijn gele Jodenster van zijn jas gehaald. De gele vlek nog zichtbaar. De politieman vroeg om zijn persoonsbewijs. Gelukkig stond er inmiddels ‘landarbeider’ in plaats van dansleraar, echter nog wel met de letter J van Jood. De politieagent wilde de handen van Hartog zien, inmiddels ruw van het werken op het land. Zonder het persoonsbewijs om te draaien, gaf de man Hartog het bevel om door te rijden. Na een aantal weken in Den Haag werd het de kostvrouw toch te gevaarlijk om Hartog onderdak te bieden en gebood hem te vertrekken.

Familie in Winterswijk gaf aan dat Hartog terug kon komen omdat er zicht was op een onderduikplek. De broer van Hartog (Salli) en diens vriend David Meijer hadden contact gehad met Uwland, de opzichter van het Korenburgerveen. Hij had toegezegd dat wanneer zij een onderkomen zouden bouwen in het veen, hij daar niet zou komen en zich van de domme zou houden. En zo gebeurde het dat uiteindelijk 23 mensen onderdoken in het Korenburgerveen. De wandeling met Astrid was, ondanks dat ik het verhaal al kende, zeer interessant.

Al wandelend kwamen er veel ethische dilemma’s naar voren. Wat is jouw eigen verantwoordelijkheid als mens? Welke keuzes zouden wij gemaakt hebben? Hadden de mensen destijds wel een keuze? Had de Winterswijkse politie en marechaussee andere keuzes kunnen maken? Bij het kleine monument maakten we een laatste stop. Astrid las de namen voor van de 23 onderduikers gevolgd door een moment van stilte. Ik zie de foto voor me van de kleine Mathilde en Robert Schwartz die Astrid ons liet zien. Hun leven eindigde in Auschwitz op acht,- en vierjarige leeftijd.