𝑴𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕.

De tweede les van de cursus Achterhoek(s) ging over literatuur. Waarom zou je dat willen, schrijven in dialect? Alle talen begonnen zonder schrijven, als spreektaal. Schrijftaal volgde later. Dus waarom zou dat niet kunnen met de Nedersaksische taal? Om het lezen en voordragen te vergemakkelijken werden er bepaalde spellingsregels afgesproken, net als bij de Nederlandse taal. In de Achterhoek en Liemers gebruikt men de WALD spelling (Woordenboek Achterhoekse Liemerse Dialecten). Lex Schaars heeft daar een grote en belangrijke rol in vervuld. Vanaf 1980 werkt hij aan het Staring Instituut in Doetinchem, wat nu het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers heet, aan het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten.

De allereerste verhalen die in dialect werden geschreven gebeurde vaak door onderwijzers. Zij beschreven het boerenleven van de Achterhoekse streek en de vele volksverhalen. Het waren meestal stukjes in plaatselijke kranten. Zo had iedere schrijver vaak zijn eigen regio. In 1957 werd de Schrieverskring Achterhook en Liemers opgericht die begon met 15 leden. Inmiddels is de naam veranderd naar Dialectkring Achterhook en Liemers en telt de organisatie ruim 300 leden. Spreker Henk Lettink nam ons mee door de geschiedenis van het Nedersaksisch. Hij is onder andere lid van de werkgroep Dialect en religie. Hij heeft meegewerkt aan de samenstelling van Psalmen en Gezangen in ’t Achterhooks en Liemers, en vertaalde enkele Bijbelboeken, waaronder Prediker en Lucas, in het Achterhoeks.

Dick ten Hoopen, de tweede spreker, werd geboren in Neede. Samen met drie klasgenoten ging hij naar het lyceum in Winterswijk. Na de HBS ging Dick medicijnen studeren, in 1969 studeerde hij af. Gedurende 24 jaar was hij huisarts in Zuidwolde. Dick was anders dan de meeste huisartsen. Vroeger werd het beroep meestal van vader op zoon doorgegeven, het waren deftige mensen. Dick is van eenvoudiger komaf, gelukkig met het feit dat hij door kon en mocht leren. In Zuidwolde moesten de mensen nogal wennen aan het feit dat hun huisarts in dialect tegen hen sprak. Zij spraken Nederlands en Dick praatte plat terug. Na verloop van tijd durfden zij ook in dialect tegen de dokter terug te praten. In één van zijn boek ‘Gaot zitten en vertel’ staan allerlei anekdotes over die tijd als huisarts. Tijdens zijn studietijd in Utrecht, in het academisch ziekenhuis, ontdekte hij al dat het drempelverlagend is om onderling in (eigen) dialect te spreken. In de jaren ’60 kwamen veel van de patiënten van de Veluwe. Ze kregen weinig bezoek van thuis en waren soms best eenzaam. Wanneer Dick dan in dialect tegen hen begon te praten, was dat een zeer aangename verrassing! Een stukje herkenning. Een stukje thuis.

Tijdens zijn loopbaan als huisarts vond Dick het mooi om zijn patiënten echt te leren kennen. Met name de gedragingen van hen na een zware boodschap vond hij intrigerend. Hij vertelde dat hij het altijd als een voorrecht heeft gevoeld om dit van dichtbij mee te mogen maken, en dat hij zijn mening over mensen vaak heeft moeten herzien. Het schrijven begon al in zijn tijd als huisarts, toen nog met name gedichten. Wanneer hij ze de volgende dag nog eens na las, vond hij het helemaal niks en verscheurde het beschreven papier. Het voelde alsof iemand anders het had geschreven. Dick legde zich erbij neer, dat schrijven werd niet wat. Tijdens telefoongesprekken zat Dick, net als velen, soms wat te krabbelen op een papiertje. De woorden die in hem opkwamen schreef hij fonetisch op, zoals hij ze zelf in dialect uitsprak. Deze teksten kwamen veel dichterbij, hadden veel meer gevoel. Dat bleek wel toen hij zijn gedichten en verhalen voorlas aan zijn moeder, zij werd er zichtbaar door geraakt. In 1997, toen de dialectkring Achterhook en Liemers hun 40-jarig jubileum vierde, werd er een schrijfwedstrijd georganiseerd. Dick besloot om eens twee van zijn gedichten in te zenden, en waarachtig! Hij viel in de prijzen en mocht een voordracht houden bij Herberg Erve Kots. Het schrijven in dialect was eigenlijk heel logisch, zijn gedachten waren immers ook altijd in plat Achterhoeks.

Niet alleen dialectschrijvers zijn belangrijk voor het behoud van onze streektaal. Ook bands als Normaal, Boh Foi Toch en Goed Volk zijn belangrijk om het Achterhoeks dialect in leven te houden. En wat te denken van het recente lied ‘Hier in de Achterhoek’ van de Knasterds! Om hier ook de jonge kinderen bij te betrekken werd het streektaalproject Wiesneus opgezet. De jongeren vinden het eigenlijk best wel stoer om onderling, bijvoorbeeld in de (zuip) keten, plat te praten. In de oren van de ouderen is het soms niet helemaal de juiste uitspraak, daarentegen proberen ze het in elk geval. Een naam die ook genoemd werd, is die van Willem Wilterdink. Beter bekend als Hulzer Willem. Filmmaker Ben Tragter maakte een prachtig portret van deze dialectschrijver. Daarnaast zong hij ook liedjes in het plat. Op mijn werk in het verpleeghuis laat ik deze liedjes nog wel eens horen. Succes verzekerd! Ik heb een leuk boekje van hem op de kop weten te tikken, Verskes van Willem. Tot slot wil ik één van deze verskes met jullie delen.

𝑴𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕.

𝑨’𝒌 𝒍𝒖𝒔𝒕𝒓𝒆 𝒏𝒂𝒐 𝒅𝒆 𝒓𝒂𝒅𝒊𝒐
𝒅𝒂𝒏 𝒅𝒆𝒏𝒌 𝒊𝒌: “𝒉𝒆𝒊, 𝒘𝒂𝒕 𝒉𝒆𝒖𝒓 𝒊𝒌 𝒏𝒐𝒐?”
’𝒕 𝒊𝒔 𝒂𝒍𝒍𝒆𝒔 𝑬𝒏𝒈𝒆𝒍𝒔, 𝑭𝒓𝒂𝒏𝒔 𝒆𝒏 𝒛𝒐;
𝒆𝒏 𝒅𝒂𝒕 𝒗𝒊𝒏 𝒊𝒌 𝒗𝒆𝒓𝒗𝒆𝒍𝒆𝒏𝒅 𝒋𝒐𝒐.
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ’𝒕 𝒊𝒔 𝒋𝒐𝒐 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!
𝑨’𝒌 𝒔𝒐𝒎𝒔 𝒊𝒔 𝒌𝒊𝒆𝒌𝒆 𝒏𝒂𝒐 𝒕𝒆𝒆𝒗𝒆𝒆,
𝒅𝒆𝒏𝒌 𝒊𝒌: “𝑨𝒕 ’𝒕 𝒔𝒕𝒆𝒍 𝒊𝒔 𝒂𝒏𝒅𝒆𝒓𝒔 𝒅𝒆𝒆!”
𝒁𝒆 𝒑𝒓𝒂𝒐𝒕𝒆𝒕 𝒗𝒂𝒏 𝑪𝒉𝒂𝒎𝒑𝒔 𝑬𝒍𝒚𝒔é𝒆
𝒗𝒂𝒏 𝑰 𝒍𝒐𝒗𝒆 𝒚𝒐𝒖 𝒆𝒏 ’𝒔 𝒕𝒖𝒕 𝒎𝒊𝒓 𝒘𝒆𝒉!
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ‘𝒕 𝒊𝒔 𝒋𝒐𝒐 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!
𝑴𝒊𝒆𝒏 “𝑰 𝒍𝒐𝒗𝒆 𝒚𝒐𝒖” 𝒊𝒔: ‘𝒌 𝒉𝒐𝒍 𝒗𝒂𝒏 𝒅𝒊-𝒋;
𝑰𝒄𝒉 𝒇𝒓𝒆𝒖𝒉𝒆 𝒎𝒊𝒄𝒉: 𝒊𝒌 𝒃𝒖𝒏 𝒛𝒐 𝒃𝒍𝒊-𝒋
𝑰𝒏 𝒉𝒆𝒕 𝑭𝒓𝒂𝒏𝒔 𝒊𝒔 𝒉𝒆𝒕 “𝒏𝒐𝒖𝒔” 𝒆𝒏 𝒘𝒊-𝒋 𝒛𝒆𝒈𝒕 𝒘𝒊-𝒋!
𝑲𝒊𝒆𝒌, 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕 𝒗𝒆𝒓𝒔𝒕𝒂𝒐 𝒊-𝒋 𝒎𝒊-𝒋.
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ’𝒕 𝒊𝒔 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!!!