𝗖𝘂𝗿𝘀𝘂𝘀 𝗔𝗰𝗵𝘁𝗲𝗿𝗵𝗼𝗲𝗸(𝘀) 𝟮𝟬𝟮𝟭.

Les I. 𝑲𝒐𝒎 𝒅’𝒓 𝒊𝒏 𝒅𝒂𝒏 𝒌ö’𝒋 𝒅’𝒓 𝒖𝒖𝒕 𝒌𝒊𝒆𝒌𝒆𝒏.

Met veel plezier nam ik in 2019 deel aan het Achterhoek College. Dit werd georganiseerd door het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Toen ik las dat er in 2021 een nieuwe cursus werd georganiseerd, zes lessen in het Achterhoeks, twijfelde ik ook geen moment en meldde ik mij direct aan.

De eerste avond werd ingeluid met het nummer ‘Kom d’r maor in’ van Bonne Route. Twee van de muzikanten spelen inmiddels bij Goed Volk Streektaalband. De tekst was toepasselijk:

𝑫𝒆 𝒆𝒏𝒆 𝒊𝒔 𝒋𝒐𝒏𝒈, 𝒅𝒆 𝒂𝒏𝒅𝒆𝒓 𝒈𝒓𝒊𝒆𝒔
𝑫𝒖𝒏𝒏𝒆 𝒐𝒇 𝒅𝒊𝒌𝒌𝒆, 𝒐𝒇 𝒌𝒏𝒂𝒑 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏𝒘𝒊𝒆𝒔
𝑫𝒐𝒏𝒌𝒆𝒓 𝒐𝒇 𝒃𝒍𝒂𝒏𝒌, 𝒌𝒓𝒖𝒍𝒍𝒆𝒏 𝒐𝒇 𝒌𝒂𝒂𝒍
𝑯𝒆𝒕 𝒎𝒆𝒌 𝒈𝒊𝒏 𝒗𝒆𝒓𝒔𝒄𝒉𝒊𝒍, 𝒉𝒆𝒕𝒛𝒆𝒍𝒇𝒅𝒆 𝒗𝒆𝒓𝒉𝒂𝒂𝒍.

Inderdaad kwam tijdens het voorstelrondje naar voren dat eigenlijk alle aanwezigen het onmundig jammer zouden vinden als het Achterhoekse dialect stilletjes verdwijnt. Een aantal willen het graag beter leren (uit) spreken, zoals ikzelf, enkelen willen het graag leren schrijven en ook hopen sommigen de Achterhoeker beter te leren begrijpen. Want ‘joa joa’ betekent soms toch echt ‘nee’.

Vanaf heel jonge leeftijd logeerde ik eigenlijk iedere vakantie bij mijn grootouders in de Achterhoekse streek. Het dialect verstaan heb ik daarom geen enkele moeite mee. Van oorsprong zijn mijn grootouders Zeeuws. Met name mijn oma sprak ook dat dialect nog vloeiend. Mijn vader komt uit de Noordoostpolder (Vollenhove) en ook die kant van de familie spreken allemaal dialect.

De Nedersaksische taal geniet inmiddels officiële landelijke erkenning. Sinds 2018 is er lesmateriaal ontwikkeld voor kinderen op de basisschool (Wiesneus) vanuit de visie dat meertaligheid (Nederlands en dialect) een verrijking is van taalgebruik en het de eigen (Achterhoekse) identiteit ondersteunt. Ieder jaar staat een bepaald thema centraal, in 2021 is dat ‘in beweging’. In 2020 hadden zich bijna 70 scholen (ieder ongeveer 3.000 leerlingen) in de Achterhoek voor dit project aangemeld. Dat was meer dan 4 keer zoveel als in 2018 toen dit project startte. Positieve vooruitzichten dus!

Diana Abbink, één van de docenten tijdens de eerste bijeenkomst, vertelde dat tijdens de lancering van het project Wiesneus duidelijk werd dat ook die ouders behoefte hebben aan cursussen in dialect. Bij die generatie werd er niet altijd meer thuis in dialect gesproken. Nou, ik kan ze deze cursus van harte aanraden. Een mooi voorbeeld van één van deze generatie ouders is Femke van Wijk. In 2019 was ik aanwezig bij de presentatie van haar kinderboek in dialect ’𝑨𝑩𝑪 𝒕𝒐𝒕 𝑿𝒀𝒁 – 𝑫𝒐𝒆𝒕 𝒊-𝒋 𝒐𝒐𝒌 𝒎𝒆𝒕’. Haar zoontje Kees spreekt een beetje dialect omdat opa en oma hem dat leren. In het boek staan tekeningen van dieren met daarbij hun naam in dialect zoals gaffeltange (oorwurm), miegamp (mier), en zunnekuuksken (lieveheersbeestje).

Leuk om te merken dat het dialect per regio, dorp en zelfs buurtschap al enorm kan verschillen. Zo herkende ik het woord ‘heste’ (heb jij) dat Diana noemde. Waarschijnlijk iets uit het Wenters dialect. Dat ‘een’ soms in ‘ne’ veranderd, was voor mij ook herkenbaar (ne kaerl). Joop Hekkelman, de andere docent deze avond, dook in de geschiedenis van het dialectwoord ‘moj’ en ontdekte dat dit eigenlijk een vrij nieuw dialectwoord is (nog geen 100 jaar). Dat is het mooie van taal. Taal leeft. Zo heeft het Nedersaksisch nu meer Nederlandse invloeden dan vroeger, zoals onze Nederlandse taal verengelst.

Ik vond het een mooie avond en was gelukkig niet de enige stadse van origine 😉. Over twee weken weer een bijeenkomst met twee nieuwe docenten.

Les II. 𝑴𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕.

De tweede les van de cursus Achterhoek(s) ging over literatuur. Waarom zou je dat willen, schrijven in dialect? Alle talen begonnen zonder schrijven, als spreektaal. Schrijftaal volgde later. Dus waarom zou dat niet kunnen met de Nedersaksische taal? Om het lezen en voordragen te vergemakkelijken werden er bepaalde spellingsregels afgesproken, net als bij de Nederlandse taal. In de Achterhoek en Liemers gebruikt men de WALD spelling (Woordenboek Achterhoekse Liemerse Dialecten). Lex Schaars heeft daar een grote en belangrijke rol in vervuld. Vanaf 1980 werkt hij aan het Staring Instituut in Doetinchem, wat nu het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers heet, aan het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten.

De allereerste verhalen die in dialect werden geschreven gebeurde vaak door onderwijzers. Zij beschreven het boerenleven van de Achterhoekse streek en de vele volksverhalen. Het waren meestal stukjes in plaatselijke kranten. Zo had iedere schrijver vaak zijn eigen regio. In 1957 werd de Schrieverskring Achterhook en Liemers opgericht die begon met 15 leden. Inmiddels is de naam veranderd naar Dialectkring Achterhook en Liemers en telt de organisatie ruim 300 leden. Spreker Henk Lettink nam ons mee door de geschiedenis van het Nedersaksisch. Hij is onder andere lid van de werkgroep Dialect en religie. Hij heeft meegewerkt aan de samenstelling van Psalmen en Gezangen in ’t Achterhooks en Liemers, en vertaalde enkele Bijbelboeken, waaronder Prediker en Lucas, in het Achterhoeks.

Dick ten Hoopen, de tweede spreker, werd geboren in Neede. Samen met drie klasgenoten ging hij naar het lyceum in Winterswijk. Na de HBS ging Dick medicijnen studeren, in 1969 studeerde hij af. Gedurende 24 jaar was hij huisarts in Zuidwolde. Dick was anders dan de meeste huisartsen. Vroeger werd het beroep meestal van vader op zoon doorgegeven, het waren deftige mensen. Dick is van eenvoudiger komaf, gelukkig met het feit dat hij door kon en mocht leren. In Zuidwolde moesten de mensen nogal wennen aan het feit dat hun huisarts in dialect tegen hen sprak. Zij spraken Nederlands en Dick praatte plat terug. Na verloop van tijd durfden zij ook in dialect tegen de dokter terug te praten. In één van zijn boek ‘Gaot zitten en vertel’ staan allerlei anekdotes over die tijd als huisarts. Tijdens zijn studietijd in Utrecht, in het academisch ziekenhuis, ontdekte hij al dat het drempelverlagend is om onderling in (eigen) dialect te spreken. In de jaren ’60 kwamen veel van de patiënten van de Veluwe. Ze kregen weinig bezoek van thuis en waren soms best eenzaam. Wanneer Dick dan in dialect tegen hen begon te praten, was dat een zeer aangename verrassing! Een stukje herkenning. Een stukje thuis.

Tijdens zijn loopbaan als huisarts vond Dick het mooi om zijn patiënten echt te leren kennen. Met name de gedragingen van hen na een zware boodschap vond hij intrigerend. Hij vertelde dat hij het altijd als een voorrecht heeft gevoeld om dit van dichtbij mee te mogen maken, en dat hij zijn mening over mensen vaak heeft moeten herzien. Het schrijven begon al in zijn tijd als huisarts, toen nog met name gedichten. Wanneer hij ze de volgende dag nog eens na las, vond hij het helemaal niks en verscheurde het beschreven papier. Het voelde alsof iemand anders het had geschreven. Dick legde zich erbij neer, dat schrijven werd niet wat. Tijdens telefoongesprekken zat Dick, net als velen, soms wat te krabbelen op een papiertje. De woorden die in hem opkwamen schreef hij fonetisch op, zoals hij ze zelf in dialect uitsprak. Deze teksten kwamen veel dichterbij, hadden veel meer gevoel. Dat bleek wel toen hij zijn gedichten en verhalen voorlas aan zijn moeder, zij werd er zichtbaar door geraakt. In 1997, toen de dialectkring Achterhook en Liemers hun 40-jarig jubileum vierde, werd er een schrijfwedstrijd georganiseerd. Dick besloot om eens twee van zijn gedichten in te zenden, en waarachtig! Hij viel in de prijzen en mocht een voordracht houden bij Herberg Erve Kots. Het schrijven in dialect was eigenlijk heel logisch, zijn gedachten waren immers ook altijd in plat Achterhoeks.

Niet alleen dialectschrijvers zijn belangrijk voor het behoud van onze streektaal. Ook bands als Normaal, Boh Foi Toch en Goed Volk zijn belangrijk om het Achterhoeks dialect in leven te houden. En wat te denken van het recente lied ‘Hier in de Achterhoek’ van de Knasterds! Om hier ook de jonge kinderen bij te betrekken werd het streektaalproject Wiesneus opgezet. De jongeren vinden het eigenlijk best wel stoer om onderling, bijvoorbeeld in de (zuip) keten, plat te praten. In de oren van de ouderen is het soms niet helemaal de juiste uitspraak, daarentegen proberen ze het in elk geval. Een naam die ook genoemd werd, is die van Willem Wilterdink. Beter bekend als Hulzer Willem. Filmmaker Ben Tragter maakte een prachtig portret van deze dialectschrijver. Daarnaast zong hij ook liedjes in het plat. Op mijn werk in het verpleeghuis laat ik deze liedjes nog wel eens horen. Succes verzekerd! Ik heb een leuk boekje van hem op de kop weten te tikken, Verskes van Willem. Tot slot wil ik één van deze verskes met jullie delen.

Mien eigen plat.

𝑴𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕.
𝑨’𝒌 𝒍𝒖𝒔𝒕𝒓𝒆 𝒏𝒂𝒐 𝒅𝒆 𝒓𝒂𝒅𝒊𝒐
𝒅𝒂𝒏 𝒅𝒆𝒏𝒌 𝒊𝒌: “𝒉𝒆𝒊, 𝒘𝒂𝒕 𝒉𝒆𝒖𝒓 𝒊𝒌 𝒏𝒐𝒐?”
’𝒕 𝒊𝒔 𝒂𝒍𝒍𝒆𝒔 𝑬𝒏𝒈𝒆𝒍𝒔, 𝑭𝒓𝒂𝒏𝒔 𝒆𝒏 𝒛𝒐;
𝒆𝒏 𝒅𝒂𝒕 𝒗𝒊𝒏 𝒊𝒌 𝒗𝒆𝒓𝒗𝒆𝒍𝒆𝒏𝒅 𝒋𝒐𝒐.
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ’𝒕 𝒊𝒔 𝒋𝒐𝒐 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!
𝑨’𝒌 𝒔𝒐𝒎𝒔 𝒊𝒔 𝒌𝒊𝒆𝒌𝒆 𝒏𝒂𝒐 𝒕𝒆𝒆𝒗𝒆𝒆,
𝒅𝒆𝒏𝒌 𝒊𝒌: “𝑨𝒕 ’𝒕 𝒔𝒕𝒆𝒍 𝒊𝒔 𝒂𝒏𝒅𝒆𝒓𝒔 𝒅𝒆𝒆!”
𝒁𝒆 𝒑𝒓𝒂𝒐𝒕𝒆𝒕 𝒗𝒂𝒏 𝑪𝒉𝒂𝒎𝒑𝒔 𝑬𝒍𝒚𝒔é𝒆
𝒗𝒂𝒏 𝑰 𝒍𝒐𝒗𝒆 𝒚𝒐𝒖 𝒆𝒏 ’𝒔 𝒕𝒖𝒕 𝒎𝒊𝒓 𝒘𝒆𝒉!
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ‘𝒕 𝒊𝒔 𝒋𝒐𝒐 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!
𝑴𝒊𝒆𝒏 “𝑰 𝒍𝒐𝒗𝒆 𝒚𝒐𝒖” 𝒊𝒔: ‘𝒌 𝒉𝒐𝒍 𝒗𝒂𝒏 𝒅𝒊-𝒋;
𝑰𝒄𝒉 𝒇𝒓𝒆𝒖𝒉𝒆 𝒎𝒊𝒄𝒉: 𝒊𝒌 𝒃𝒖𝒏 𝒛𝒐 𝒃𝒍𝒊-𝒋
𝑰𝒏 𝒉𝒆𝒕 𝑭𝒓𝒂𝒏𝒔 𝒊𝒔 𝒉𝒆𝒕 “𝒏𝒐𝒖𝒔” 𝒆𝒏 𝒘𝒊-𝒋 𝒛𝒆𝒈𝒕 𝒘𝒊-𝒋!
𝑲𝒊𝒆𝒌, 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕 𝒗𝒆𝒓𝒔𝒕𝒂𝒐 𝒊-𝒋 𝒎𝒊-𝒋.
𝑬𝒏 𝒅ö𝒓𝒎𝒆, ’𝒕 𝒊𝒔 𝒏𝒐𝒈𝒂𝒍 𝒈𝒍𝒂𝒅,
𝒛𝒊𝒏𝒈 ‘𝒌 𝒊𝒏 𝒎𝒊𝒆𝒏 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒕!!!

Les III. 𝓦𝓲𝓮𝓼𝓷𝓮𝓾𝓼!

Woensdag 13 oktober 2021 was de derde bijeenkomst van de cursus Achterhoek(s). De les werd verzorgd door voormalig leraar biologie Hans Keuper. Natuurlijk veel bekender als de zanger van Boh Foi Toch. Daarnaast is Hans ook ambassadeur van het Wiesneus-project. Bedoelt om kinderen op jonge leeftijd kennis laten maken met hun eigen streektaal want meertaligheid (Nederlands en dialect) is een verrijking van taalgebruik en jouw eigen regionale identiteit. In 2021 won Hans de Willem Sluiter Prijs omdat hij volgens de jury onder meer een boegbeeld is voor de Achterhoekse taal en cultuur. Behalve ambassadeur van Wiesneus organiseert hij samen met zijn vrouw Rita de Achterhoek Spektakel Toer.

De avond begon met een muzikale voordracht door Hans met zijn accordeon. Daar kun je uren naar luisteren! Ik had hem al eens horen spelen en zingen, samen met Ferdi Joly tijdens de viering van de 100e keer Met Dialect op de Koffie (tevens 60-jarig bestaan dialectkring). Dit lied ging uiteraard over het plat praoten “toen heb ik veel ABN gebruikt en mien tong kats verstuikt”! Dat het lesgeven Hans niet ongewoon is werd al snel duidelijk. Met humor en veel passie nam hij de lesstof met ons door, stond letterlijk midden in de groep en betrok alle cursisten bij het onderwerp. Eigenlijk is er geen echte standaard uitspraak voor het dialect ontdekten we, want je praat het dialect uit je eigen omgeving. Een boodschap die Hans ons meegaf was om vooral te proberen om plat te praten. Dat wordt altijd als positief ervaren. De meesten zijn bang om uitgelachen te worden. Niks van antrekken aldus Hans. Da’s gewoon een uiting van frustratie omdat wi-j zelf altied uitgelachen word in ’t westen!

Rita, de vrouw van Hans komt uit Zelhem. Daar wordt veel gebruik van het woordje –den-, als in ‘den vrouw’. Onbegriepeluk volgens Hans! Ook in Lichtenvoorde hoor ik dat wel eens voorbijkomen. Dat is volgens Hans ongetwijfeld te wijten aan de chemicaliën van Hulshof-Herwalt. Hans denkt en droomt in dialect. Hij beschouwd zichzelf als een Don Quichot, strijdend voor het behoud van het prachtige Achterhoeks. Iedere taal, ook het Achterhoeks, heeft waarde aldus onze leraar van deze avond. De KLM dacht daar in 1997 heel anders over. Toen werd de 21-jarige Ilse Wielheesen afgewezen vanwege haar accent. Dat terwijl zij de vereiste lichaamslengte had, in het bezit was van alle benodigde opleidingen, vier jaar ervaring had in de dienstverlenende sector en vloeiend vreemde talen sprak zoals Frans. Logopedielessen was het advies om als stewardess in aanmerking te komen. Daar was Ilse gelukkig t trots voor, inmiddels is zij succesvol zakenvrouw.

Hans geniet ervan om de oorsprong van dialectwoorden te achterhalen en de geschiedenis ‘erin te knoeien’. Zo krijg je toch een prachtige fantasiewereld! Zo was een bakker vertelde hij, met de naam Stoetenbakker. De man emigreerde naar Amerika, zoals vele Achterhoekers ooit deden. Uiteraard verbasterde daar de naam, werd verengelst. Waar denk je dat de naam Studebaker vandaan komt?! Toch is de geschiedenis zeker te herleiden in het dialect. De onderstand van de bevolking, waar men plat praatte, was altijd afhankelijk van de bovenstand, de rijken. Men voelde zich niet vrij in het praten, en zeiden de dingen met een omweg. Zo kon je tenslotte altijd nog ontsnappen uit een situatie. Het Achterhoekse ‘jao jao’ is daar een mooi voorbeeld van. Of zoals een Achterhoekse vader tegen zijn inmiddels stadse zoon zei, die hem meenam naar een chique en duur restaurant en vroeg of het haute cuisine diner hem smaakte: “het is es wat anders”…

Tijdens de 100^e keer Met Dialect op de Koffie, met optreden van Hans Keuper en Ferdi Joly, brachten Rabarbara en ik een Ode aan het Plat. Rabarbara schreef het toepasselijke gedicht, ik verzorgde het beeld.

Ode aan het Plat.

𝑰𝒌 𝒔𝒄𝒉𝒓𝒊𝒋𝒇 𝒆𝒆𝒏 𝒐𝒅𝒆 𝒂𝒂𝒏 𝒉𝒆𝒕 𝒑𝒍𝒂𝒕
𝒐𝙤𝒌 𝒂𝒍 𝒃𝒆𝒉𝒆𝒆𝒓𝒔 𝒊𝒌 𝒉𝒆𝒕 𝒛𝒆𝒍𝒇 𝒏𝒊𝒆𝒕
𝑰𝒌 𝒌𝒐𝒎 𝒏𝒂𝒎𝒆𝒍𝒊𝒋𝒌 𝒖𝒊𝒕 𝒅𝒆 𝒔𝒕𝒂𝒅
𝒕𝒐𝒕 𝒗𝒆𝒆𝒍 𝒃𝒐𝒆𝒓𝒆𝒏𝒗𝒆𝒓𝒅𝒓𝒊𝒆𝒕

𝑶𝒏𝒍𝒂𝒏𝒈𝒔 𝒘𝒂𝒔 𝒆𝒓 𝒆𝒆𝒏 𝒇𝒆𝒆𝒔𝒕
𝒆𝒆𝒏 𝒌𝒓𝒊𝒏𝒈 𝒘𝒆𝒓𝒅 𝒛𝒆𝒔𝒕𝒊𝒈 𝒋𝒂𝒂𝒓
𝑨𝒍 𝒉𝒐𝒏𝒅𝒆𝒓𝒅 𝒌𝒆𝒆𝒓 𝒔𝒑𝒓𝒂𝒌𝒆𝒏 𝒛𝒊𝒋
𝒊𝒏 𝒅𝒊𝒂𝒍𝒆𝒄𝒕 𝒎𝒆𝒕 𝒆𝒍𝒌𝒂𝒂𝒓

𝑯𝒆𝒕 𝒑𝒖𝒃𝒍𝒊𝒆𝒌 𝒘𝒂𝒔 𝒈𝒓𝒊𝒋𝒔,
𝒕𝒐𝒄𝒉 𝒘𝒂𝒔 𝒆𝒓 𝒉𝒐𝒐𝒑
𝒘𝒂𝒏𝒕 ‘𝒍𝒂𝒏𝒈 𝒛𝒂𝒍 𝒑𝒍𝒂𝒕 𝒍𝒆𝒗𝒆𝒏’
‘𝒌 𝒈𝒆𝒍𝒐𝒐𝒇 𝒛𝒆 𝒈𝒓𝒂𝒂𝒈 𝒆𝒏 𝒔𝒕𝒓𝒊𝒋𝒅 𝒎𝒆𝒕 𝒛𝒆
𝒁𝒐𝒗𝒆𝒓 𝒎𝒊𝒋 𝒊𝒔 𝒈𝒆𝒈𝒆𝒗𝒆𝒏

𝑴𝒆𝒕 𝒆𝒊𝒈𝒆𝒏 𝒘𝒐𝒐𝒓𝒅𝒆𝒏 𝒊𝒔 𝒆𝙚𝒏 𝒃𝒐𝒆𝒌
𝒕𝒓𝒐𝒕𝒔 𝒘𝒆𝒓𝒅 ’𝒕 𝒈𝒆𝒑𝒓𝒆𝒔𝒆𝒏𝒕𝒆𝒆𝒓𝒅
𝑰𝒏 𝒅𝒆𝒛𝒆 𝒔𝒕𝒓𝒆𝒆𝒌 𝒘𝒐𝒓𝒅𝒕 𝒕𝒂𝒂𝒍
𝒗𝒐𝒍𝒐𝒑 𝒈𝒆𝒓𝒆𝒔𝒑𝒆𝒄𝒕𝒆𝒆𝒓𝒅

𝑫𝒂𝒂𝒓𝒏𝒂 𝒉𝒐𝒐𝒓𝒅𝒆 𝒊𝒌 𝒍𝒊𝒆𝒅𝒋𝒆𝒔
𝒐𝒗𝒆𝒓 𝒆𝒆𝒏 𝒃𝒂𝒌𝒌𝒆𝒓 𝒛𝒊𝒈𝒆𝒖𝒏𝒆𝒓𝒔, 𝒆𝒏 𝒔𝒕𝒓𝒐𝒑𝒆𝒓𝒔 𝒎𝒆𝒕 𝒆𝒆𝒏 𝒔𝒕𝒓𝒐𝒑
𝑩𝒊𝒋 ‘𝑯𝒆𝒏𝒅𝒓𝒊𝒌 𝑯𝒂𝒗𝒆𝒓𝒌𝒂𝒎𝒑’
𝒔𝒕𝒐𝒏𝒅 ’𝒕 𝒑𝒖𝒃𝒍𝒊𝒆𝒌 𝒅𝒂𝒗𝒆𝒓𝒆𝒏𝒅 𝒐𝒑 𝒛𝒊𝒋𝒏 𝒌𝒐𝒑

𝑮𝒓𝒂𝒂𝒈 𝒎𝒂𝒂𝒌 𝒐𝒐𝒌 𝒊𝒌 𝒆𝙚𝒏 𝒈𝒓𝒐𝒕𝒆 𝒗𝒖𝒊𝒔𝒕
𝒐𝒐𝒌 𝒂𝒍 𝒗𝒆𝒓𝒔𝒕𝒂 𝒊𝒌 𝒏𝒊𝒆𝒕 𝒊𝒆𝒅𝒆𝒓 𝒘𝒐𝒐𝒓𝒅
𝑽𝒐𝒐𝒓 𝒔𝒕𝒓𝒆𝒆𝒌𝒕𝒂𝒂𝒍, 𝒑𝒍𝒂𝒕 𝒐𝒇 𝒉𝒐𝒆 𝒋𝒆 𝒉𝒆𝒕 𝒏𝒐𝒆𝒎𝒕
𝒋𝒖𝒍𝒍𝒊𝒆 𝒘𝒆𝒏𝒔 𝒊𝒔 𝒏𝒖 𝒗𝒆𝒓𝒉𝒐𝒐𝒓𝒅

𝑫𝒂𝒂𝒓𝒐𝒎 𝒕𝒆𝒏 𝒐𝒗𝒆𝒓𝒔𝒕𝒂𝒂𝒏 𝒗𝒂𝒏 𝒊𝒆𝒅𝒆𝒓𝒆𝒆𝒏 𝒕𝒐𝒕 𝒔𝒍𝒐𝒕
‘𝑳𝒂𝒏𝒈 𝒛𝒂𝒍 𝒑𝒍𝒂𝒕 𝒍𝒆𝒗𝒆𝒏’
𝒁𝒆𝒍𝒇𝒔 𝒖𝒊𝒕 𝒎𝒊𝒋𝒏 𝒔𝒕𝒂𝒅𝒔𝒆 𝒔𝒕𝒓𝒐𝒕.

Les IV. 𝓜𝓮𝓮𝓼𝓽𝓮𝓻 𝓗𝓮𝓾𝓿𝓮𝓵. 𝓞𝓸𝓵𝓭𝓮, 𝓶𝓲𝓳𝓷 𝓞𝓸𝓵𝓭𝓮.

Woensdag 27 oktober 2021 vond de vierde bijeenkomst van de cursus Achterhoek(s) plaats. Deze keer in Almen, bij museum STAAL, wat is afgeleid van STAring in ALmen. Want de leefomgeving van dichter Antoni Christiaan Wynand Staring staat hier centraal.

Het museum is een initiatief van Pien Pon, tevens directeur van STAAL. In 2014 kocht ze de toen al vijf jaar leegstaande mosterdmakerij/ slijterij tegenover de dorpskerk. Ze besloot het pand een bestemming te geven die op lange termijn bijdraagt aan de saamhorigheid en levendigheid van het dorp waar ze zelf al bijna 20 jaar woont. Zij maakte zelf het ontwerp voor het museum en lokale bedrijven voerden de plannen uit. Zo is de voorgevel een kopie van het oorspronkelijke pand uit 1930. Op 2 december 2017, aan het eind van het Staringjaar, zou de officiële opening zijn. Vanwege een poging tot brandstichting met enorme rookschade kon de opening niet doorgaan. Pien liet zich niet uit het veld slaan en zes maanden later werd museum STAAL alsnog geopend.

Gastspreker Arend Heideman kende ik al van een eerdere lezing. In museum de Scheper gaf hij enkele jaren geleden, tijdens de viering van 350 jaar Achterhoek, een lezing over Willem Sluiter waar ik bij aanwezig was. Deze bijeenkomst vertelde hij ons meer over de werken van Hendrik Willem Heuvel, beter bekend als meester Heuvel, hoofd van de school in Gelselaar. Arend, zelf woonachtig in Gelselaar, kan heel veel en heel boeiend vertellen over streektaalschrijvers. Meester Heuvel gebruikte in zijn boeken wel de streektaal, een echte dialectschrijver was hij niet. Een echter dichter was hij ook niet, meer een poëtisch schrijver.

Dit komt vooral naar voren in zijn bekendste boek ‘Oud Achterhoeks(ch) Boerenleven’. Hierin beschrijft hij het Achterhoekse en Overijsselse plattelandsleven van zijn eigen jeugd als door de ogen van een twaalfjarige jongen. Hij beschrijft alles heel romantisch, creëert een werkelijkheid zoals hij in zijn ogen zou moeten zijn. Het goede maakt het leven tenslotte mooier en zinvol vond meester Heuvel. Arend Heideman, lid van de Studiekring Meester Heuvel, bracht samen met zes andere leden van de studiekring in 2020 een nieuwe versie uit van Oud-Achterhoeks Boerenleven met de titel ‘Oolde mijn Oolde’. Dit verwijst naar Heuvels zo geliefde buurtschap Oolde bij Laren waar hij opgroeide. Deze nieuwe uitgave bevat een beknopte biografie en literair-psychologische analyse van meester Heuvel, daarnaast genealogische, topografische en kerkhistorische bijzonderheden die worden uitgelegd in de kleine 2500 commentaren van de makers. Inmiddels is er een vervolg uitgebracht door de Studiekring Meester Heuvel: ‘Weg van Oolde’. Men werkt ondertussen zelfs aan een derde uitgave.

Wat ik dan weer erg boeiend vind, zijn de foto’s die deze nieuwe uitgave bevat van de Warnsveldse fotograaf Bernard Hoetink, die een tijdlang met Heuvel samenwerkte. Arend Heideman begon een zoektocht naar het leven en werk van deze, voor mij tot nu toe, onbekende fotograaf. Volgens Arend betrapte hij de tijd, en zette hem stil. Hoetink fotografeerde het (verdwenen) boerenleven in Twente en de Achterhoek. Foto’s met de kracht van een schilderij. Zo maakte Hoetink de foto’s bij streekgidsen die Heuvel (en andere schrijvers) publiceerde. In 1917 hebben ze samen een boek gemaakt over Twente. Hoetink fotografeerde in een tijd waarin zich een grote verandering voltrok door de industrialisatie. Hij wilde vastleggen wat dreigde te verdwijnen. Van de originele foto’s (glasplaten) ging helaas een groot deel verloren. Arend Heideman maakte een korte documentaire over Bernard Hoetink: https://youtu.be/PFLhDBWcuj4

Gastspreker Sander Grootendorst kende ik uit de lokale krant. In 2018 werd namelijk zijn gedicht ‘Luister Sluiter Leeuwerik’ vereeuwigd in de uitkijktoren op de Needse Berg. Sander werd geïnspireerd door het lied ‘Op het zingen van den Leeuw’rik’ van Willem Sluiter en nam enkele regels over in zijn eigen moderne gedicht. Ook Adriaan van Dis deed dit met een tekst van Staring. In de Staringkoepel, een theekoepel aan de Berkel bij Almen staat het gedicht ‘Herdenking’ dat Staring schreef, op de wand. Adriaan van Dis die in 2017 het Staringjaar officieel opende vanuit het koepeltje, vroeg zich af of jongeren wel iets hebben met dat oude gedicht Herdenking. Daarom schreef van Dis een moderne versie, genaamd ‘Selfie’. Een gedicht met humor, zoals ook Staring zeker had.

Diana Abbink was benieuwd waar de passie van Sander voor de werken van Staring vandaan komt? Sander vertelde toen dat hij een passie heeft voor de natuur, grote interesse in de (vergeten) 19e eeuw en net als Antoni Staring Kasteel De Wildenborch toch wel één van de mooiste landgoederen van Nederland vind. Bovendien werd Staring geïnspireerd en beïnvloed door Duitse dichters (hij studeerde aan de universiteit in Göttingen. De oudste, grootste en nog bestaande universiteit in Nedersaksen), wat voor Sander boeiend is gezien hij zelf Duits studeerde. Tot slot droeg Sander ons enkele mooie passages uit Starings gedichten voor zoals ‘De tuchtiging der Algerijnen, op den 27 van oogstmaand 1816, wat hij schreef in boeren-Zutphens. Waarschijnlijk het dialect dat werd gesproken rondom de Wildenborch waar hij opgroeide. Daarnaast schreef Antoni Staring ook prachtige brieven aan familie waarin hij de schoonheid van het landschap beschrijft.

Ik was nog niet eerder in Museum STAAL geweest. In 2022 wacht ons een prachtige tentoonstelling met werken van Jeanne Bieruma Oosting. Zij bezat een buitenhuis in Almen waar ze vaak verbleef. Op 3 november aanstaande verschijnt haar biografie, geschreven door de Zutphense Jolande Withuis. De tentoonstelling is bijzonder omdat er werken uit privécollecties worden getoond, die we anders nooit hadden kunnen zien.

Ook ik heb het boekje ‘Elk weet waar het Almensch kerkje staat’ met Achterhoekse poëzie van Staring.

Almensch Kerkje.

𝑬𝒍𝒌 𝒘𝒆𝒆𝒕, 𝒘𝒂𝒂𝒓 𝒉𝒆𝒕 𝑨𝒍𝒎𝒆𝒏𝒔𝒄𝒉 𝒌𝒆𝒓𝒌𝒋𝒆 𝒔𝒕𝒂𝒂𝒕,
𝑬𝒏 𝒌𝒆𝒏𝒕 𝒅𝒆 𝒍𝒂𝒂𝒏, 𝒅𝒊𝒆 𝒅𝒆𝒓𝒘𝒂𝒂𝒓𝒕 𝒈𝒂𝒂𝒕.
𝑬𝒆𝒏 𝒅𝒖𝒊𝒌𝒆𝒓 𝒑𝒆𝒓𝒔𝒕 𝒅𝒂𝒂𝒓, 𝒐𝒏𝒅𝒆𝒓 ‘𝒕 𝒔𝒑𝒐𝒐𝒓,
𝒁𝒊𝒋𝒏 𝒔𝒄𝒉𝒖𝒊𝒎 𝒕𝒐𝒕 𝒊𝒏 𝒅𝒆 𝑩𝒆𝒓𝒌𝒆𝒍 𝒅𝒐𝒐𝒓:
𝑨𝒍 𝒈𝒐𝒍𝒇𝒕 𝒓𝒐𝒏𝒅𝒐𝒎 𝒅𝒆 𝒘𝒊𝒏𝒕𝒆𝒓𝒗𝒍𝒐𝒆𝒅,
𝒎𝒆𝒏 𝒌𝒐𝒎𝒕 𝒕𝒆𝒓 𝒑𝒓𝒆𝒆𝒌 𝒎𝒆𝒕 𝒅𝒓𝒐𝒐𝒈𝒆𝒏 𝒗𝒐𝒆𝒕.

Extra. 𝑺𝒕𝒓𝒆𝒆𝒌𝒕𝒂𝒂𝒍𝒔𝒚𝒎𝒑𝒐𝒔𝒊𝒖𝒎.

Vrijdag 5 november 2021 was ik te gast bij het eerste Streektaalsymposium in de Achterhoekse streek. Net als bij De Wereld draait door met interessante tafelgasten en een (t)huisband, de Boetners, live vanuit de De Vijverberg.

Frans Miggelbrink, die het hele symposium onmeunig mooi an elkaar hef ‘epraot, stelde aan Femia Siero (directeur Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers) de vraag waarom iemand die geen plat praot een streektaalsymposium organiseert? Femia vertelde Frans dat het ondertekenen van het ‘𝘊𝘰𝘯𝘷𝘦𝘯𝘢𝘯𝘵 𝘪𝘯𝘻𝘢𝘬𝘦 𝘥𝘦 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘭𝘢𝘯𝘥𝘴𝘦 𝘦𝘳𝘬𝘦𝘯𝘯𝘪𝘯𝘨 𝘷𝘢𝘯 𝘥𝘦 𝘳𝘦𝘨𝘪𝘰𝘯𝘢𝘭𝘦 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘴𝘢𝘬𝘴𝘪𝘴𝘤𝘩𝘦 𝘵𝘢𝘢𝘭’ op 10 oktober 2018 een veel grotere impact heeft gehad dan gedacht. Het heeft voor een groter bewustzijn gezorgd bij de streekbewoners zelf. Na de coronapandemie is het allemaal wat ingedut. Vandaar een streektaalsymposium, om dat positieve gevoel van 2018 weer even aan te wakkeren. Veel mensen als Femia, en ook ikzelf, bunt import. Het dialect verstaan gaat ondertussen uitstekend, zelf spreken durven we echter niet. Vaak bu’j te bange, vulde Frans aan, gewoon oefenen thuus onder de dekens.

Tijdens het eerste tafelgesprek werd dieper ingegaan op het convenant van 2018. Wat heeft dat gebracht? Ten eerste is het convenant natuurlijk een fantastische erkenning voor de eigen identiteit van de regio, vastgelegd in 𝘈𝘳𝘵𝘪𝘬𝘦𝘭 1: 𝘋𝘦 𝘔𝘪𝘯𝘪𝘴𝘵𝘦𝘳 𝘦𝘳𝘬𝘦𝘯𝘵 𝘥𝘦 𝘳𝘦𝘨𝘪𝘰𝘯𝘢𝘭𝘦 𝘵𝘢𝘢𝘭 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘴𝘢𝘬𝘴𝘪𝘴𝘤𝘩 𝘢𝘭𝘴 𝘦𝘦𝘯 𝘸𝘦𝘻𝘦𝘯𝘭𝘪𝘫𝘬, 𝘷𝘰𝘭𝘸𝘢𝘢𝘳𝘥𝘪𝘨 𝘦𝘯 𝘻𝘦𝘭𝘧𝘴𝘵𝘢𝘯𝘥𝘪𝘨 𝘰𝘯𝘥𝘦𝘳𝘥𝘦𝘦𝘭 𝘷𝘢𝘯 𝘥𝘦 𝘵𝘢𝘢𝘭𝘴𝘺𝘴𝘵𝘦𝘮𝘢𝘵𝘪𝘦𝘬 𝘣𝘪𝘯𝘯𝘦𝘯 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘭𝘢𝘯𝘥. Renate Snoeijing, directeur van het Huus van de Taol, vertelde dat er na het ondertekenen van het convenant ruimere subsidies kwamen die bijvoorbeeld meer activiteiten mogelijk maakt. Het Nedersaksisch is een stuk erfgoed vindt Renate, dat we moeten volhouden. Zonder onze streektaal zijn we onze geschiedenis, onze cultuur kwijt. De streektaal werd immers al gesproken voor het ABN zijn intrede deed.

Stel je voor dat de Nederlandse taal geheel zou verdwijnen en we voortaan alleen nog Engels spreken? Hoeveel prachtige woorden, uitdrukkingen en gezegden er dan verloren zouden gaan! Zo is het ook met Nedersaksisch. Anton Stapelkamp, burgemeester van Gemeente Aalten, vertelde dat er in zijn gemeente voor het eerst een beleidsnota is vertaald naar Nedersaksisch. Waar voorheen niemand interesse had voor de papieren versie, is deze in dialect ondertussen een collectorsitem! Net als de nieuwe burgemeester van Gemeente Coevorden, die een spoedcursus Drents volgde (men had de inwoners gevraagd wat zij belangrijk vonden voor een nieuwe burgemeester, daaruit kwam naar voren dat men graag in dialect met hem kon spreken) volgt ook Anton Stapelkamp de Cursus Achterhoeks.

Frans Miggelbrink legde de tafelgasten de vraag voor of het Nedersaksisch met termen als ‘erfgoed’ en ‘geschiedenis’ geen stoffig imago heeft? Dat werd stellig weerlegd door de tafelgasten, wijzend op de bandleden van de Boetners. Streektaalbands zijn populair. Zwientie van Derk-Jan Rouwenhorst is eigentijds, net als zijn strips in dialect. En wat te denken van de Achterhoekse Vlag! Het is belangrijk dat de zeven partijen die het convenant ondertekenden nog meer samen optrekken, grens-ontkennend samenwerken noemde Renate het zo mooi. De budgetten per provincie worden nu nog vaak lokaal ingezet. Als dit wordt gekoppeld is er meer mogelijk. Bijvoorbeeld podcasts voor jongeren in dialect. Frans Miggelbrink had een mooie tip voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2022: debat in ’t plat!

De tafelgesprekken werden afgewisseld met muziek van de Boetners. Een streektaalband als zij en bijvoorbeeld de BöKKERS, Mooi Wark, Normaal en Boh foi toch zijn de beste ambassadeurs denkbaar. Jongeren luisteren het in de keet, trots op hun moerstaal. Met het project Wiesneus en de dialectlessen van de Bibliotheek Oost-Achterhoek worden ook de basisschoolkinderen bewust gemaakt van hun eigen (tweede) taal. Thuis praten ouders vaak alleen nog in dialect met elkaar of met opa en oma, of alleen opa en oma spreken nog dialect. Dat terwijl kinderen juist heel gemakkelijk tweetalig opgevoed kunnen worden, wat ook nog eens (bewezen) goed is voor het later aanleren van andere talen en de mentale gezondheid in het algemeen. Net als tafeldame Lienke Eenink zie ik de waarde van het spreken van dialect in de zorg. Het zorgt meteen voor verbinding met de cliënten, het is vertrouwd voor ze om zich uit te drukken in dialect. Joop Hekkelman deelde een mooie uitspraak aan tafel: ‘𝘯 𝘈𝘤𝘩𝘵𝘦𝘳𝘩𝘰𝘦𝘬𝘦𝘳 𝘪𝘴 𝘢𝘭𝘴 𝘳𝘰𝘨𝘨𝘦 𝘪𝘯 𝘥𝘦 𝘸𝘪𝘯𝘥, 𝘥𝘦𝘯 𝘣𝘶𝘶𝘨𝘵 𝘢𝘭𝘵𝘪𝘦𝘥 𝘮𝘦𝘵. Komen ze iemand tegen die Nederlands praat, dan schakelt de Achterhoeker vaak als vanzelf om. Niet meer doen vond Frans Miggelbrink, gewoon plat bliev’n praoten!

Tijdens het derde en laatste tafelgesprek schoof Kevin Raayman (zanger van de Boetners) zelf ook aan, naast gasten als Pieter Holkenborg van de Feestfabriek, Hans-Martijn Ostendorp van voetbalclub De Graafschap en Toin de Ruiter (8RHK ambassadeurs). De feestfabriek draagt net als de Boetners een warm hart voor de streektaal. Zij maken zich sterk voor het levend houden van het dialect met bijvoorbeeld Tante Rikie’s onmundig mooie verhalenboeken (als lees,- en luisterboeken) en het Zwarte Cross festival. Hans-Martijn Ostendorp ziet ook het belang van de streektaal terug in de club, ook al wordt er meestal geen dialect gesproken met de spelers. Dat gebeurt des te meer tijdens de bijeenkomsten van het project ‘Veur Altied’. Iedere eerste woensdagmiddag van de maand zijn er dan activiteiten voor Achterhoekers van 55+. Zoals voetbalherinneringen ophalen met oud-spelers van De Graafschap, gezelschapsspellen spelen en laagdrempelige beweegactiviteiten in en rondom het stadion. De meest fanatieke supporters van de Graafschap spreken voornamelijk dialect, ook met Hans Martijn. Zo is er veel meer wederzijds begrip en respect, vind hij. Eigen identiteit brengt mensen dichter bij elkaar, dat zorgt voor dat Achterhoekse gemüdelijke. Op hun verzoek draaien we bijvoorbeeld nu alleen nog maar Achterhoekse muziek in ons stadion.

Toin de Ruiter hoopt dat de jongeren het aandurven om het eigen dialect hardop te spreken. In het midden en westen van het land geven de ABN sprekers al snel het stempel ‘boers’ aan de Nedersaksisch pratende. Marije Stomps streektaalfunctionaris uit Ruurlo, ziet het minder somber in. Veel jongeren vinden het juist stoer om plat te praten, die groep neemt alleen maar toe. Vloggers die plat praten zijn hartstikke populair, ze hebben duizenden volgers zoals TikTok Tammo. Dialect is dan bijna te vergelijken met straattaal. Mooi man! De ‘Poah-Lamborghini’ van Gerrit Vossers is zo’n mooi voorbeeld van eigen taal en eigentijds. Net zoals de beroemde slogan uit Beieren ‘𝘓𝘢𝘱𝘵𝘰𝘱 𝘶𝘯𝘥 𝘓𝘦𝘥𝘦𝘳𝘩𝘰𝘴𝘦’, bedacht in 1998 door bondspresident Roman Harzog. Een eigentijdse formulering die laat zien dat traditie en moderniteit prima hand in hand kunnen gaan.

Dus kom maar op met die tweetalige plaatsnaamborden in het Nedersaksisch taalgebied! Hans-Martijn Ostendorp kan niet beloven ’t bord Dinxper te laten hangen.. 😅. De Arriva in Limburg spreekt de reisinformatie in bus en trein uit met een zachte –g-. Waarom niet in heel Nederland in twee talen? Artikel 2, lid 1 uit het convenant luid immers: 𝘗𝘢𝘳𝘵𝘪𝘫𝘦𝘯 𝘴𝘱𝘢𝘯𝘯𝘦𝘯 𝘻𝘪𝘤𝘩, 𝘷𝘰𝘰𝘳 𝘻𝘰𝘷𝘦𝘳 𝘥𝘢𝘵 𝘪𝘯 𝘩𝘶𝘯 𝘷𝘦𝘳𝘮𝘰𝘨𝘦𝘯 𝘭𝘪𝘨𝘵, 𝘪𝘯 𝘦𝘯 𝘸𝘦𝘳𝘬𝘦𝘯 𝘴𝘢𝘮𝘦𝘯 𝘰𝘮 𝘥𝘦 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘴𝘢𝘬𝘴𝘪𝘴𝘤𝘩𝘦 𝘵𝘢𝘢𝘭 𝘪𝘯 𝘕𝘦𝘥𝘦𝘳𝘭𝘢𝘯𝘥 𝘵𝘦 𝘣𝘦𝘩𝘰𝘶𝘥𝘦𝘯 𝘦𝘯 𝘩𝘦𝘵 𝘨𝘦𝘣𝘳𝘶𝘪𝘬 𝘵𝘦 𝘣𝘦𝘷𝘰𝘳𝘥𝘦𝘳𝘦𝘯, 𝘻𝘰𝘯𝘥𝘦𝘳 𝘥𝘦 𝘵𝘰𝘵𝘴𝘵𝘢𝘯𝘥𝘬𝘰𝘮𝘪𝘯𝘨 𝘷𝘢𝘯 𝘯𝘪𝘦𝘶𝘸𝘦 𝘸𝘦𝘵- 𝘦𝘯 𝘳𝘦𝘨𝘦𝘭𝘨𝘦𝘷𝘪𝘯𝘨. Ik hoop dat er nog veel streektaalsymposiums mogen volgen in de toekomst met nog veel meer mooie ideeën! Volgens Frans Miggelbrink moeten we bij onszelf beginnen en voortaan iedere e-mail en What’s app gewoon afsluiten met ‘𝐆𝐨𝐨𝐝 𝐆𝐚𝐨𝐧’!

Les V. 𝑶𝒗𝒆𝒓 𝒅𝒆 𝒓𝒆𝒗𝒖𝒆 𝒆𝒏 𝒅𝒆 𝒌𝒓𝒖𝒖𝒔𝒑𝒐𝒍𝒌𝒂.

Woensdag 10 november 2021 was les 5 van de Cursus Achterhoeks door Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Het beloofde een ‘losse’ avond te worden met twee bijzondere gastdocenten. Een introductie vooraf was niet nodig, wie kent nou niet de zanger/ trekharmonicaspeler en bassist van Boh foi toch?! Hans Keuper en Willem te Molder trapten de avond af met een A capella uitvoering van ‘Mien va zei lest tegen mi’j’. Het humoristische lied is minstens 150 jaar oud en wordt in vele dialecten gezongen. Zo heeft de Groningse versie zelfs 15 coupletten. Het zou me beslist niet verveeld hebben als de heren ze allemaal gezongen hadden! Wat een prachtige performers!

De klassikale opstelling, in rijen achter elkaar, werd door Willem meteen onder handen genomen. Deze avond vroeg om een stukje interactief onderwijs, dus werden alle stoelen in hoefijzervorm neergezet. In vroeger tijden werd er heel wat afgezongen en afgedanst in de Achterhoekse streek. Zo was aan het einde van de 19e eeuw de polka razend populair. Ook een Achterhoekse bruiloft was niet compleet zonder het dansen van de kruispolka en de valeta dans. Heel veel van die oude liedjes zijn van generatie op generatie doorgegeven. Op die manier moeten we eigenlijk ook het Nedersaksisch dialect blijven doorgeven vind Hans Keuper.

Zittend op onze stoelen, in een kring om de beide muzikanten heen en keurig op anderhalve meter afstand, kregen we een spoedlesje polkadansen. Ik moet eerlijk bekennen dat ik niets ken van die traditionele volksdansen. Dansles was waar ik ben opgegroeid (westen) geen gewoonte. Mijn oma, geboren en getogen in de Noordoostpolder, zat een groot deel van haar leven wel bij een volksdansgroep. Dat was echter geen oma die spontaan een dansje maakte met de kleinkinderen.

Een van de oudste bands uit de Achterhoek is The Spitfires. In 1939 begonnen ze onder de naam ‘Dans Orkest Brugman’ een soort bigband die vooral dansmuziek verzorgde op bruiloften. Na de oorlog werd de naam veranderd. Hans Keuper en Willem te Molder speelden hun lied ‘Ik zal oe vanoavond wel kriegen’ voor ons. Hans merkte op dat de kearls er vaak slecht mee wegkomen in de liedjes, die hele vrouwenemancipatie was helemaal niet nodig! Vervolgens vertelde hij ons over de traditie van een meiboom zetten. Die ken ik dan weer wel. Zo gauw zichtbaar is dat het hoogste punt bereikt zal worden in een nieuw te bouwen huis, boerderij of stal, komt de vriendengroep of buurt bij elkaar om een meiboom te zetten. Waar ik vandaan kom laten ze die meiboom achterwege en is alleen het pannenbier belangrijk.

Ik herinner me ook nog alle prachtige bruiloftsfeesten van mijn opa en oma in de Achterhoek, meestal in de feestzaal van Eetcafé Den Tappen in Miste. Nadat de hele buurt de ereboog bij de boerderij had gezet, namen ze plaats aan de lange tafels op de daele waar er werd gedronken, gezongen en gedanst. Hans vertelde ons dat in Dinxper(lo) een jenever een ‘opgezette’ wordt genoemd (Hans: dus neet met ’n fazant ankomm’n). Als je een borrelglaasje met jenever goed vult, heeft het glaasje een ‘dakje’ alsof de jenever er is ‘opgezet’. Klopsaus is kennelijk ook Dinxpers dialect, verwijzend naar een advocaatje. Op de feesten van opa en oma leerde ik al snel wat een cb- tje is en de boerenjongens maakte mijn oma zelf.

Van de hele oude Nedersaksische muziek zijn geen opnames. In de Achterhoek luisterde men vaak Duitse Schlagers. De radio-uitzendingen kwamen uit het westen en men sprak dus Nederlands. Hans vertelde dat hij voor het eerst dialect op de radio hoorde tijdens de KRO uitzendingen van De Boertjes van Buuten door Gait-Jan Kruutmoes, oftewel Kees Schilperoord. In die tijd waren ook de revues enorm populair. Wanneer er een jubileum was, dan organiseerde men revue en het hele dorp deed dan vaak mee. Hulzer Willem heeft hier ook veel aan bijgedragen.

De Achterhoekse streek is vooral op de kaart gezet door de mannen van Normaal. Ze betraden niet alleen de Nederlandse podia, ze hebben zelfs in Michigan een optreden gegeven voor vanuit Nederland geëmigreerde boeren. Dat muziek een belangrijke spil is in het levend houden van Nedersaksisch werd ook tijdens het streektaalsymposium volmondig erkend. De avond vloog voorbij. Hans en Willem vertelden over het ontstaan van boh foi toch, het eerste optreden bij Concordia en speelden fragmenten uit die eerste vijf gelegenheidsnummers. Een aantal (Engelstalige) hits werden van tekst in dialect voorzien. Zo werd For Ever bijvoorbeeld ‘Veurover’.

Hoe dan ook, men zal de spelling van het Nedersaksisch vaak omzetten naar het eigen dialect zoals het in de eigen regio wordt uitgesproken. Dat we vroeger in Nederland net als in de Duitse taal meerdere naamvallen hadden, is terug te horen. Oude taalelementen, en ook buitenlandse (Franse) woorden, zijn vermengd met ons dialect. En dan is het nog best een pittige opgave om ‘schrieven in plat’ onder de knie te krijgen! De uitspraak oefenen is veel eenvoudiger, gewoon heel veel Boh Foi Toch nummers luisteren en meezingen.

Ik heb een leuk boekje van Hulzer Willem, Verskes van Willem. Hieronder het refrein van een toepasselijk lied:

‘𝓙𝓸𝓷𝓰𝓮𝓵𝓮𝓾’𝓼 𝓥𝓮𝓻𝓼𝓲𝓽𝓮’.
𝙀𝙣 𝙙𝙚 𝙠𝙡𝙤𝙢𝙥𝙚 𝙙𝙚𝙚 𝙧𝙖𝙥𝙠𝙚𝙣,
𝙚𝙣 𝙙𝙚 𝙗𝙤𝙠𝙨𝙚 𝙙𝙚𝙚 𝙛𝙡𝙖𝙥𝙠𝙚𝙣,
𝙚𝙣 𝙙𝙚 𝙧ö𝙠𝙠𝙚 𝙙𝙚𝙚 𝙯𝙬𝙚𝙚𝙟𝙚𝙣,
𝙫𝙖𝙣 ‘𝙩 𝙙𝙧𝙚𝙚𝙟𝙚𝙣 𝙫𝙖𝙣 ‘𝙩 𝙙𝙧𝙚𝙚𝙟𝙚𝙣,
𝙗𝙞-𝙟 𝙙𝙚𝙣 𝙨𝙘𝙝𝙤𝙩𝙨 𝙤𝙛 𝙥𝙤𝙡𝙡𝙚𝙠𝙖,
𝙤𝙥 𝙙𝙚 𝙩𝙤𝙣𝙚𝙣 𝙤𝙥 𝙙𝙚 𝙩𝙤𝙣𝙚𝙣,
𝙫𝙖𝙣 𝙙𝙚 𝙝𝙖𝙧𝙢𝙤𝙣𝙞𝙘𝙖

Les VI. 𝑨𝒄𝒉𝒕𝒆𝒓𝒉𝒐𝒆𝒌𝒔𝒆 𝑳𝒂𝒏𝒅𝒔𝒄𝒉𝒂𝒑𝒔𝒎𝒐𝒏𝒖𝒎𝒆𝒏𝒕𝒆𝒏.

Woensdag 24 november 2021 was (helaas!) de laatste bijeenkomst van de cursus Achterhoeks bij het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. We begonnen met een stukje theorie wat betreft het 𝘴𝘤𝘩𝘳𝘪𝘦𝘷𝘦𝘯 𝘪𝘯 𝘱𝘭𝘢𝘵.

Zo is het gebruik van voorzetsels in het Nedersaksisch anders dan in de Nederlandse schrijftaal. In de Achterhoek werkt de meester dus an de schole en niet op de school. In een van de vorige lessen stelde iemand de vraag wat de Nedersaksische vervoeging verleden tijd is van stofzuugen? Joop Hekkelman beloofde er op terug te komen en deed dat vandaag. In het Nedersaksisch woordenboek staat er bij dit woord: 𝖾𝖾𝗇 𝗉𝗋𝗈𝖻𝗅𝖾𝗆𝖺𝗍𝗂𝗌𝖼𝗁𝖾 𝗏𝖾𝗋𝗏𝗈𝖾𝗀𝗂𝗇𝗀! Uiteindelijk besloten we dat ‘estofzuugd het beste klinkt (of gewoon zeggen ‘dat doot wi’j neet in den Achterhoek, wi’j gebruukt ne bessem’).

De gastspreker deze les was André Kaminski, voorzitter van Stichting Achterhoek weer Mooi. Samen met een groot team vrijwilligers (en samenwerking met bijvoorbeeld de Agrarische natuurvereniging ’t Onderholt en stichting Samenwerkend Actief Aaltens Platteland) zet StAM zich in voor het behoud van de Achterhoekse landschapsmonumenten. Net als de Nedersaksische taal zeggen deze bijzondere plekken in het landschap iets over de cultuur en identiteit van de Achterhoekse streek. In 2018 besteedde zelfs Nieuwsuur op televisie aandacht aan het verdwijnende coulisselandschap. Hiermee verliezen we namelijk ook de biodiversiteit van onze natuur, de variatie van planten en dieren die van oorsprong in onze Achterhoek voorkomen.

Zo rond het jaar 1900 is het coulisselandschap in Noord-, en Oost-Nederland waarschijnlijk ontstaan. Kleine lapjes grond omringd door slootjes, houtwallen en lange rijen bomen. Met de komst van het prikkeldraad verdwenen er heel veel houtwallen, de ruilverkaveling en mechanisatie zorgden ervoor dat de kleine lapjes grond opgingen in grote percelen. Deze landschapselementen kosten de boer geld. Hij mag deze namelijk niet meetellen in zijn berekening voor subsidies en het bewerken van zijn land is intensiever. De boer ziet zich dus al snel genoodzaakt om elementen als houtwallen en bomen in zijn land weg te halen en slootjes en poelen te dempen.

Dat het ook anders kan liet André ons zien aan de hand van een filmpje. Natuurliefhebber Bram te Paske, eigenaar van boerderij Het Bokkel in Barlo, heeft een deel van zijn land ondergebracht bij het agrarisch natuurbeheer. Omdat deze grond alleen bemest mag worden met stalmest verarmt de grond. Op deze manier zijn er in het grasland van Bram allerlei kruiden en bloemen gaan groeien zoals de Grote ratelaar. Vanuit het Korenburgerveen kreeg hij enkele baaltjes gedroogd gras met daarin uitgebloeide bloemensoorten zoals verschillende orchideeën. De zaadjes hebben de schrale arme grond van Het Bokkel binnen enkele jaren omgetoverd tot een veld vol wilde orchideeën! Rondom het perceel zijn behalve veel houtsingels ook weer poelen te vinden. Behalve allerlei insecten, vlinders en vogels zijn er ook regelmatig reeën, padden en salamanders te vinden in dit stukje hersteld landschap (wat overigens niet is opengesteld voor publiek).

Gelukkig wordt men zich langzaamaan steeds meer bewust van zulke mooie landschapselementen en worden ze steeds vaker beschouwd als landschapsmonument. Zo is ook een stuk van de Berkel bij Almen hersteld in de oude situatie waarin de rivier veel meer bochten had. Lees hierover meer op http://www.klomptgoed.nl/Fotovertelsels/achterhoek-college-2019. Er zijn op verschillende plekken in de Achterhoek poelen hersteld en aangelegd waardoor we nu enorm veel boomkikkers vinden in ons landschap. Zoals bij het voormalige openluchtzwembad in Neede, ’t Vleer. Het project ‘Samen voor de Patrijs’ heeft er in de Gemeente Aalten voor gezorgd dat het aantal broedende patrijzen-paartjes is gestegen van minder dan 10 paar in 2012 naar 42 broedparen in 2016 (in het projectgebied)! Daar kunnen wel als Achterhoek toch onmundig trots op zijn. Lees hier meer over op http://www.klomptgoed.nl/…/stichting-achterhoek-weer-mooi (Holle wegen van Barlo).

André Kaminski zet zich samen met Stichting Achterhoek weer Mooi in om al deze landschapsmonumenten op te sporen en uitgebreid te beschrijven. Dit wordt vervolgens nauwkeurig gedocumenteerd en door de leden gedeeld en gepresenteerd aan belangstellenden. André is ervan overtuigd dat waardering voor de eigen leefomgeving met al zijn bijzondere elementen meer oplevert dan regelgeving. Het landschap dat onze cultuur en identiteit vertelt, moeten we koesteren en bewaren. Net zoals we dat met het schilderij de Nachtwacht doen!

Een prachtig voorbeeld is het bijzondere en waardevolle landschapsmonument bij buurtschap De Meuhoek (bij Halle). Hier vind je nog een oorspronkelijk kleinschalig coulisselandschap met graslanden, akkers, landwegen, houtwallen en knotelzensingels. In dit landschapsmonument staan ongeveer 3000 knotelzen en elzenbomenrijen, de meeste meer dan 200 jaar oud. Dit bijzondere knotelzenlandschap is uniek in Nederland. Bovendien vertelt het veel over onze cultuur. Het hout werd namelijk gebruikt in de ijzergieterij in Ulft en voor het maken van midwinterhoorns. Ik denk dat André nog uren vol passie had kunnen vertellen over de mooie landschapsmonumenten in de Achterhoek zoals de zandwegen van Heidehoek en de Varsseveldse kopjes. Op de website van StAM kun je er veel over lezen. http://www.stichtingachterhoekweermooi.nl

Het was alweer de laatste les die feestelijk werd afgesloten met een hapje en drankje en de uitreiking van het certificaat. Ik heb onmeundig genoten van alle zes bijeenkomsten en voel me weer ’n betjen meer Achterhoekse! Ik ga zeker oefenen met 𝘴𝘤𝘩𝘳𝘪𝘦𝘷𝘦𝘯 𝘪𝘯 𝘱𝘭𝘢𝘵.